අනුදීපනීපාඨ
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
අනුදීපනීපාඨ
1. චිත්තසඞ්ගහඅනුදීපනා
අනන්තඤ්ඤාණං නත්වාන, ලොකාලොකකරං ජිනං;
කරිස්සාමි පරමත්ථ-දීපනියා නුදීපනිං.
[තත්ථ, ලොකාලොකකරන්ති දසසහස්සිලොකධාතුයං චතුස්සච්චධම්මදෙසනාලොකකාරකං. පරමත්ථදීපනීති එත්ථ අත්ථො දුවිධො පධානත්ථොච පරියායත්ථොච. තත්ථ පධානත්ථො පරමත්ථොනාම, පධානත්ථොතිච පදවාක්යානං මුඛ්යත්ථො උජුකත්ථො. පරියායත්ථොපි කොචි, යුත්තරූපො අත්ථො පරමත්ථො යෙව. පරමත්ථංදීපෙතිපකාසෙතීතිපරමත්ථදීපනී]. තංපර මත්ථදීපනිංකරොන්තොආචරියො පථමංතාව බුද්ධස්සභගවතො පණාමංකරොති ‘‘උදයායස්සා’’තිආදිනා.
තත්ථ ‘‘උදයා’’ති උදයතොඋග්ගමනතො. ‘‘යස්සා’’ති යස්ස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධමහාසූරස්ස. ‘‘එකස්සා’’ති අදුතීයස්ස, අසදි සස්සවා. ‘‘සද්ධම්මරංසිජාලිනො’’ති එත්ථසද්ධම්මොතිසත්ථුසා සනධම්මොවුච්චති. තත්ථච චතුරාසීතිසහස්සධම්මක්ඛන්ධසඞ්ඛාතො දෙසනාසද්ධම්මොඉධාධිප්පෙතො. සද්ධම්මසඞ්ඛාතංරංසිජාලංඅස්ස අත්ථීති සද්ධම්මරංසිජාලී. තස්සසද්ධම්මරංසිජාලිනො. ‘‘පබුජ්ඣිංසූ’’ති විකසිංසු, චතුස්සච්චඤ්ඤාණවිකාසංතඤ්ඤාණසම්ඵුල්ලං පාපුණිංසු. ‘‘ජනම්බුජා’’ති ජනසඞ්ඛාතාඅම්බුජා. තත්ථජනානාම ඉධබොධනෙය්යසත්තා අධිප්පෙතා, යෙසබ්බඤ්ඤුදෙසනං සුත්වා චතුස්සච්ච ධම්මං බුජ්ඣිස්සන්ති. අම්බුජාතිපදුමා. ‘‘ජාතික්ඛෙත්තෙමහාසරෙති’’ ජාතික්ඛෙත්ත සඞ්ඛාතෙ ජනම්බුජමහාසරෙ. තත්ථ ජාතික්ඛෙත්තං නාමදසසහස්ස චක්කවාළං, යං එකං බුද්ධක්ඛෙත්තන්ති වුච්චති. යත්ථ ච මහාබොධිසත්තානං බුද්ධභාවත්ථාය පථමමහාභිනීහාරකාලාදීසු එකප්පහාරෙනපථවිකම්පනාදීනිපවත්තන්ති. යත්ථචවසන්තාදෙවබ්රහ්මානො බුද්ධපරිසාහොන්ති. ජාතික්ඛෙත්තෙමහාසරෙයස්ස එකස්ස සද්ධම්මරංසිජාලිනො මහාසූරස්ස උදයා තස්මිං ජාතික්ඛෙත්තෙ මහාසරෙ ජනම්බුජාපබුජ්ඣිංසූතියොජනා.
‘‘තං මහාසූර’’න්ති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධමහාසූරියමණ්ඩලං. ජනම්බුජ සන්තානෙසුපවත්තං මහන්තං මොහතමංනූදති අපනෙති, සද්ධම්මරංසිජාලං විස්සජ්ජන්තො අන්තරධාපෙතීති මහාමොහතමොනුදො. තං ‘‘මහාමොහතමොනුදං’’.
එවං බුද්ධස්සපණාමං කත්වා අත්තනා ඉච්ඡිතං පණාමප්පයොජනං පරිණාමෙන්තො ‘‘සඤ්ජාත’’න්තිආදිමාහ. ‘‘සොමහාසූරොමය්හං හදයෙ සඤ්ජාතං තමොඛන්ධං පනූදත’’න්තියොජනා. තත්ථ ‘‘සඤ්ජාත’’න්ති සුට්ඨුජාතං, අනමතග්ගෙසංසාරෙ දළ්හං පවත්තන්ති අත්ථො. ‘‘තමොඛන්ධ’’න්ති මහාමොහතමොඛන්ධං. සබ්බකිලෙසතමොඛන්ධං වා. අන්තරායකරානි උපවීළකොපඝාතකකම්මානිපි තමොඛන්ධෙ සඞ්ගහිතානි එව. තථා රොගාදයො අන්තරාය ධම්මාපි තමොජාතිකාඑවතමොතමපරායනොතිආදීසු. ‘‘පනූදත’’න්ති පනූදතු, අපනෙතු, අන්තරධාපෙතු.
එවං සප්පයොජනං පණාමං කත්වා ඉදානි සනිදානං ගන්ථප්පටිඤ්ඤං කරොන්තො ‘‘පොරාණකෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිදානං නාම ගන්ථප්පටිඤ්ඤාය ආසන්නකාරණං. කතධංපනතන්ති, සාරත්ථාභිමානීනං යාචනඤ්චසඞ්ගහස්සවිපුලත්ථතා ච.
තත්ථ ද්වීහි ගාථාහි සකාරණං යාචනං දස්සෙති. පුන ද්වීහි ගාථාහි සඋපමංවිපුලත්ථතංදස්සෙති. ‘‘තස්මා’’තිආදිනා ගන්ථප්පකාර ගන්ථගුණෙහි සහගන්ථප්පටිඤ්ඤං දස්සෙති. තත්ථ ආදිගාථායං ‘‘අභිධම්මත්ථසඞ්ගහෙ පොරාණකෙහි විඤ්ඤූහි වණ්ණිතා බහූවණ්ණනා ඉධලොකම්හිදිස්සන්තී’’ති යොජනා. ‘‘වණ්ණනා’’ති පොරාණටීකායො වුච්චන්ති. එවඤ්චසති කස්මා අභිනවං වණ්ණනං යාචන්තීති. ‘‘යෙ සාරත්ථාභිමානිනො, තෙ තාහිබහූහි පොරාණවණ්ණනාහිතුට්ඨිං නවින්දන්ති. තස්මා තං යාචන්තී’’තියොජනා. එතෙන අප්පසාරත්ථා එව තාපොරාණවණ්ණනායොතිපි දීපෙතියෙව. තත්ථ ‘‘තුට්ඨි’’න්ති සන්තුට්ඨිං. නවින්දන්තිනපටිලභන්ති. ‘‘යෙ’’තියෙජනා.
සාරත්ථමෙව අභිමානෙන්ති, විසෙසෙන නන්දන්තිසීලෙනාති සාරත්ථාභිමානිනො. තෙනවින්දන්තීතිපුරිමෙනසම්බන්ධො. පුන ‘‘තෙ’’ති තාහි තුට්ඨිං අවින්දන්තා තෙජනා. ‘‘ම’’න්ති අත්තානං නිද්දිසති. ‘‘සඞ්ගම්මා’’ති සමාගන්ත්වා. යස්මා පරමත්ථස්සදීපනං යාචන්ති, තස්මා ඉමිස්සාටීකාය ‘‘පරමත්ථදීපනී’’ති නාමංපි සිද්ධංහොති. ‘‘මහණ්ණවෙ’’ති මහාසමුද්දෙ. ‘‘රතනානී’’ති සුවණ්ණරජතාදීනි රතනානි. ‘‘උද්ධරිත්වා’’ති උද්ධං ආහරිත්වා. ‘‘යථිච්ඡකංවී’’තියථිච්ඡිතංපි. යත්තකං ඉච්ඡන්ති, තත්තකංවීති අධිප්පායො. ‘‘දජ්ජෙය්යුං’’ති දදෙය්යුං. කාමං දදන්තූති අත්ථො. එය්යාදිවචනානං අනුමති අත්ථෙපවත්තනතො. ‘‘නවත්තබ්බාවඌනතා’’ති මහණ්ණවෙරතනානං ඌනතාහානිතා නවත්තබ්බාව. කස්මා, අපරිමාණ රතනාධිට්ඨානත්තා මහාසමුද්දස්ස. යතො සො සාගරොති වුච්චති, සානංධනරතනානං ගෙහගබ්භසදිසත්තාසාගරොති හිස්ස අත්ථො.
‘‘තථෙවෙත්ථා’’ති එතස්මිං අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහෙතථෙව. ‘‘විපුලත්ථා’’ති මහන්තා අත්ථා. ‘‘රතනූපමා’’ති මහණ්ණවෙ රතනසදිසා. ‘‘සතක්ඛත්තුංපී’’ති අනෙකසතවාරංපි. ‘‘වණ්ණෙය්යුං’’ති කාමංවණ්ණෙන්තු. ‘‘පරියාදින්නා’’ති පරිතො අනවසෙසතො ආදින්නා ගහිතා. පරික්ඛීණාති වුත්තං හොති. ‘‘නහෙස්සරෙ’’ති නහෙස්සන්ති නභවිස්සන්ති. ‘‘තස්මා’’ති යස්මාච යාචන්ති, යස්මාච පරියාදින්නානහෙස්සන්ති, තස්මා. ‘‘තාසුවණ්ණනාසූ’’ති තාසු පොරාණටීකාසු. ‘‘වණ්ණන’’න්ති අභිනවවණ්ණනං, අභිනවටීකංකරිස්සන්ති සම්බන්ධො. කීදිසංවණ්ණනං කරිස්සතීති ආහ ‘‘නානාසාරත්ථ සම්පුණ්ණ’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘උත්තානපදබ්යඤ්ජන’’න්ති උත්තානපදඤ්ච උත්තානවාක්යඤ්ච. ‘‘නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාර’’න්ති නාතිසඞ්ඛෙපංනාතිවිත්ථාරඤ්ච. මන්දා බුද්ධි යෙසං තෙ මන්දබුද්ධිනො. ‘‘මන්දා’’ති මුදුකා. ‘‘බුද්ධී’’ති ඤාණං. මන්දබුද්ධිනො සොතුජනෙ පබොධෙති විකාසෙති, ඤාණ විකාසංපාපෙතීති මන්දබුද්ධිප්පබොධනා. ‘‘කරිස්ස’’න්ති කරිස්සාමි. ‘‘ත’’න්ති තංවණ්ණනං. ‘‘පරමත්ථෙසුපාටවත්ථිනොසුණන්තූ’’ති යොජනා. පටුනොභාවොපාටවං. පටුනොති බ්යත්තස්සපණ්ඩිතස්ස. පාටවෙන අත්ථො යෙසං තෙ පාටවත්ථිනො. ඉතිසද්දො පරිසමාපනජොතකො. සො හි ගන්ථාරබ්භවිධානස්ස ඉධපරිසමාපනං පරිනිට්ඨානං ඤාපෙතුං ගන්ථාරබ්භවාක්යස්සපරියන්තෙ යොජිතො. අවයව වාක්යානං පියොජීයතියෙව. එසනයොසබ්බත්ථ.
ගන්ථාරබ්භගාථාවණ්ණනානිට්ඨිතා.
1. එවං ගන්ථාරබ්භවිධානං කත්වා ඉදානි ආදිගාථාය සම්බන්ධං දස්සෙන්තො ‘‘අභිධම්මත්ථසඞ්ගහ’’න්තිආදිමාහ. සම්බන්ධන්ති කාරණප්ඵලසංයොගං. තත්ථ ගාථාපවත්තනං කාරණං නාම. පඤ්චපිණ්ඩත්ථ දස්සනං ඵලං නාම. කාරණප්ඵලසංයොගො සම්බන්ධොනාම. ‘‘සප්පයොජනෙ’’ති ඵලප්පයොජනසහිතෙ. ගන්ථෙන අභිධාතබ්බො කථෙතබ්බොති ගන්ථාභිධෙය්යො. නිපතස්ස කම්මං නිපච්චං. නිපච්ච කිරියා, නිපච්චාකාරො, නිපච්චකාරස්සකරණන්ති සමාසො. ‘‘සා’’ති රතනත්තයවන්දනා. දස්සිතාතිසම්බන්ධො. ‘‘අභිහිතා’’ති කථිතා. පකාසිතාති වුත්තං හොති. ‘‘පධානත්ථභූතා’’ති අධිප්පෙතත්ථභූතාති අධිප්පායො. දුවිධොහි අත්ථොවචනත්ථො ච අභිධානත්ථොච. තත්ථ ගච්ඡතීති ගතො, පුරිසොති වුත්තෙගච්ඡති පදෙන වුත්තො යොකොචි ගච්ඡන්තො වචනත්ථොනාම. පුරිසොති පදෙනදස්සිතො පධානත්ථො අධිප්පෙතත්ථො අභිධෙය්යත්ථො නාමාති. ‘‘අභිධම්මත්ථා’’ති.
තත්ථ වුත්තාභිධම්මත්ථා, චතුධා පරමත්ථතො;
චිත්තං චෙතසිකං රූපං, නිබ්බානමිති සබ්බථා. ති
එවං වුත්තා අභිධම්මත්ථා. එවං වුත්තත්තායෙවච තෙචත්තාරො අභිධම්මත්ථා එව ඉධපධානත්ථභූතාති ච, - පධානත්ථාඑව ඉධගන්ථාභිධෙය්ය භාවෙන අධිප්පෙතාති චවිඤ්ඤායතීති අධිප්පායො.
කෙචිපනවදෙය්යුං, තෙඅභිධම්මත්ථා සඞ්ගහප්පකරණං පත්තා විසුං සඞ්ගහත්ථානාමභවෙය්යුං, නඅභිධම්මත්ථා නාම. ඉධ ච සඞ්ගහත්ථා එව අභිධෙය්යභාවෙන අධිප්පෙතාති වුත්තං අභිධෙය්යො අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහප්පදෙනාති. වුච්චතෙ. තෙඅභිධම්මත්ථා සඞ්ගහප්පකරණං පත්තාපි අභිධම්මත්ථා එවනාම හොන්ති, න විසුං සඞ්ගහත්ථානාම. තත්ථ වුත්තාභිධම්මත්ථාතිහි වුත්තං, නතුවුත්තං තත්ථ වුත්තාසඞ්ගහත්ථාති. එවඤ්චසති සඞ්ගහිතභාවමත්තං විසිට්ඨං හොති. තදෙව ඉධ අභිධෙය්යො නාම සියාති වුත්තං ‘‘සඞ්ගහිතභාවොපි අභිධෙය්යො යෙවා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘සඞ්ගහිතභාවො’’තිචිත්තසඞ්ගහො, චෙතසිකසඞ්ගහොතිආදිනා සඞ්ගහණකිරියා. සා සඞ්ගහිතෙහි ධම්මෙහි අඤ්ඤා නහොති. තෙස්වෙවධම්මෙසුසඞ්ගය්හතීති වුත්තං ‘‘සඞ්ගහිතභාවොපි අභිධෙය්යො යෙවා’’ති. කිඤ්චාපිතෙහි අඤ්ඤානහොති, තෙ ස්වෙව සඞ්ගය්හති. සාපන ගන්ථස්සපධානත්ථො නහොති. ඉධ ච පධානත්ථොව අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘තංනසුන්දර’’න්ති. කස්මා නසුන්දරන්ති ආහ ‘‘නහිසො’’තිආදිං. එත්ථචහිසද්දො ඉමස්ස වාක්යස්සහෙතුවාක්යභාවං ජොතෙති. එසනයොපරත්ථපි. ‘‘ඉතොපට්ඨාය චා’’තිආදි ගන්ථ ගරුදොසවිවජ්ජනං. තත්ථ ‘‘ඉමස්සසඞ්ගහස්සා’’ති ඉමස්සඅභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස. ‘‘දුතීයා’’තිදුතීයාටීකා. ‘‘ද්වෙපී’’ති ද්වෙපිටීකායො. ‘‘විසුද්ධිමග්ගෙමහාටීකා’’ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන කතාපරමත්ථමඤ්ජූසානාමටීකා. සා බ්රම්මරට්ඨෙ තිරියපබ්බතවාසිනා ථෙරෙනකතං චූළටීකං උපාදාය මහාටීකාති පාකටා. තංසන්ධායෙතං වුත්තං.
ගන්ථප්පකාරොච පකාරවන්තෙහි ධම්මෙහි සහෙවසිජ්ඣති, විනා නසිජ්ඣතීති අධිප්පායෙන ‘‘සොඅභිධම්මත්ථපදෙනා’’ති වුත්තං. කාමඤ්ච සො තෙහි සහෙවසිජ්ඣති, විනානසිජ්ඣති. අභිධම්මත්ථපදං පන සඞ්ගහණකිරියාපකාරංන වදතීති වුත්තං ‘‘තං නසුන්දර’’න්ති. දුවිධං නාමං අන්වත්ථනාමං රුළිනාමන්ති. තත්ථ, අත්ථානුගතං නාමං අන්වත්ථනාමං, යථා සුඛිතස්සජනස්ස සුඛොතිනාමං. අත්ථරහිතං ආරොපිතං නාමං රුළිනාමං, යථා දුක්ඛිතස්සජනස්ස සුඛොති නාමං. ඉධ පන අන්වත්ථනා මන්තිදස්සෙතුං ‘‘අත්ථානුගතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘අත්ථානුගතා’’ති සකත්ථානුගතා. සද්දප්පවත්තිනිමිත්තානුගතාති වුත්තං හොති. ‘‘ගන්ථසමඤ්ඤා’’ති ගන්ථසම්මුති. ගන්ථස්සනාමන්ති වුත්තං හොති. සඞ්ගහගන්ථොනාම පාළියංතත්ථ තත්ථ විප්පකිණ්ණෙධම්මෙ එකත්ථ සභාගරාසිකරණවසෙන පවත්තො ගන්ථො. තං උග්ගණ්හන්තො අප්පකෙන ගන්ථෙනබහුකෙධම්මෙසුඛෙනජානාති. ‘‘තදුග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙනා’’ති තස්සඋග්ගහොච පරිපුච්ඡාචාති ද්වන්දො. ආදිසද්දෙන ධාරණාදීනි සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ පාඨස්සවාචුග්ගතකරණං උග්ගහොනාම. උග්ගහි තස්සපාඨස්ස අත්ථග්ගහණං පරිපුච්ඡානාම. ‘‘අනායාසතො’’ති නිද්දුක්ඛෙන. ‘‘ලද්ධබ්බංඵලානුඵල’’න්ති සම්බන්ධො. සරූපතො අවබුජ්ඣනං සරූපාවබොධො. ආදිසද්දෙන ලක්ඛණාවබොධො රසාව බොධොතිආදිං සඞ්ගණ්හාති. අනුපාදාපරිනිබ්බානං අන්තො පරියොසානං යස්සාති අනුපාදාපරිනිබ්බානන්තං. තත්ථ ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බාන’’න්ති තණ්හාදිට්ඨීහි ඛන්ධෙසු අනුපාදායපරිනිබ්බානං. අනුපාදිසෙස පරිනිබ්බානන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ඵලානුඵල’’න්ති ඵලඤ්චෙව අනුඵලඤ්ච. තත්ථ ‘‘ඵල’’න්ති මූලප්ඵලං. ‘‘අනුඵල’’න්ති පරම්පරප්ඵලං. පයොජෙතීති ‘‘පයොජනං’’. පයොජෙතීති නියොජෙති. කිං නියොජෙති. ඵලත්ථිකංජනං. කත්ථ නියොජෙති. ඵලනිබ්බත්තකෙකම්මෙ. කිමත්ථාය නියොජෙති. තස්සකම්මස්ස කරණත්ථායාති. ඵලානුභවනත්ථාය තත්ථතත්ථ ඵලානුභවනකිච්චෙසු පයුජ්ජීයතීති පයොජනන්ති පිවදන්ති. ‘‘සාමත්ථියතො’’ති වචනසාමත්ථියතො. කිං වචනසාමත්ථියන්ති. කාරණවචනං ඵලංපිදීපෙති. ඵලවචනං කාරණංපිදීපෙති. යථාතං අසුකස්මිං රට්ඨෙ සම්මාදෙවො වුට්ඨොති වුත්තෙ තං රට්ඨංසු භික්ඛන්ති විඤ්ඤායති. අසුකරට්ඨං සුභික්ඛන්තිවුත්තෙ තස්මිං රට්ඨෙ සම්මාදෙවො වුට්ඨොති විඤ්ඤායතීති. පයොජනං පන අභිධම්මත්ථ සද්දෙන දස්සෙතබ්බං නත්ථි, සඞ්ගහවචනසාමත්ථියෙනෙව සිද්ධං හොතීති අධිප්පායෙන ‘‘සඞ්ගහසද්දෙනා’’ති වුත්තං. සාමත්ථියදස්සනෙ පන සුට්ඨු පරිපුණ්ණවචනං ඉච්ඡිතබ්බං හොති. ඉතරථා අනිට්ඨත්ථප්පසඞ්ගොපි සියාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තං න සුන්දර’’න්ති වත්වා ‘‘නහී’’තිආදිනා හෙතුවාක්යෙන තදත්ථං සාධෙති.
2. එවං සප්පයොජනෙ පඤ්චපිණ්ඩත්ථෙති එත්ථ පඤ්චපිණ්ඩත්ථෙ දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසංපඤ්චන්නං පිණ්ඩත්ථානං විසුංවිසුං පඤ්චප්පයොජනානි දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. ‘‘තත්ථා’’ති තෙසුපඤ්චසු පිණ්ඩත්ථෙසු. නසඞ්ඛ්යාතබ්බන්ති අසඞ්ඛ්යෙය්යං. සඞ්ඛාතුංඅසක්කුණෙය්යන්ති අත්ථො. නපමෙතබ්බන්ති අප්පමෙය්යං. පමෙතුං අසක්කුණෙය්යන්ති අත්ථො. එවං කිච්චපච්චයානං කත්ථචි සක්කත්ථ දීපනං හොති. සකවචනං පාළිවචනෙන සාධෙතුං ‘‘යථාහා’’ති පුච්ඡිත්වා පාළිගාථං ආහරි. තත්ථ ‘‘යථාහා’’ති කථං ආහ ඉච්චෙවත්ථො. අනන්තරෙ වුත්තස්ස අත්ථස්ස සාධකං වචනං කථං පාළියං ආහ, කථං අට්ඨකථායං ආහ, කථං ටීකායං ආහාති එවං යථාරහං අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘තෙතාදිසෙනිබ්බුතෙ අකුතොභයෙ පූජයතො’’ති යොජනා. තත්ථ ‘‘තෙ’’ති බුද්ධ බුද්ධ සාවකෙ. ‘‘තාදිසෙ’’ති තථා රූපෙසී ලක්ඛන්ධාදිගුණ සම්පන්නෙ. ‘‘නිබ්බුතෙ’’ති කිලෙස නිබ්බානෙන නිබ්බුතෙ. නත්ථි කුතොචි හෙතුතො භයං යෙසං තෙ අකුතො භයා. අනාගාමි ඛීණාසවා. ‘‘භය’’න්ති චිත්තුත්රාසභයං. ‘‘පූජයතො’’ති පූජෙන්තස්ස. ‘‘තං පයොජන’’න්තිතස්සාරතනත්තය වන්දනාය පයොජනං. ‘‘සඞ්ගහකාරා’’ති බුද්ධඝොසත්ථෙරාදයො පච්ඡිම අට්ඨකථාකාරා වුච්චන්ති. තෙහි පොරාණට්ඨකථාසු තත්ථ තත්ථ විප්පකිණ්ණෙපකිණ්ණකවිනිච්ඡයෙයුත්තට්ඨානෙසු සඞ්ගහෙත්වා අභිනව අට්ඨකථායො කරොන්ති. තස්මා සබ්බාඅභිනවඅට්ඨකථායො සඞ්ගහා නාම හොන්ති. තෙ ච ආචරියා සඞ්ගහකාරා නාම. තෙන වුත්තං ‘‘සඞ්ගහකාරාති බුද්ධඝොස. පෙ.… වුච්චන්තී’’ති. තෙ අන්තරාය නීවාරණමෙව ඉච්ඡන්තීති කථං විඤ්ඤායතීති චෙ. තෙසං වචනෙන විඤ්ඤායතීති දස්සෙතුං සඞ්ගහකාර ගාථං ආහරි. ‘‘රතනත්තයෙකතස්ස එතස්සනිපච්චකාරස්ස ආනුභාවෙන අන්තරායෙ අසෙසතොසොසෙත්වාති යොජනා. ‘‘හී’’ති ඤාපකහෙතු ජොතකො. ‘‘වුත්ත’’න්ති අට්ඨසාලිනියං වුත්තං.
3. ‘‘කථඤ්චහොතී’’ති සම්බන්ධො. ඉති අයං පුච්ඡා. ‘‘වුච්චතෙ’’ති විසජ්ජනා කථීයතෙ. ‘‘හී’’තිවිත්ථාරජොතකො. ‘‘වන්දනා කිරියාභිනිප්ඵාදකො පුඤ්ඤප්පවාහො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘අනෙක…පෙ.… වාරෙ’’ති අච්චන්ත සංයොගත්ථෙ උපයොග වචනං. ‘‘පුඤ්ඤාභිසන්දො’’ති පුඤ්ඤාභිසොතො, පුඤ්ඤප්පවාහොති තස්සෙව වෙවචනං. ‘‘සො ච පුඤ්ඤාතිස්සයො හොතී’’ති සම්බන්ධො. කස්මා සො පුඤ්ඤා තිස්සයො හොතීති. ඛෙත්ත සම්පත්තියා ච අජ්ඣාසය සම්පත්තියා ච හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අනුත්තරෙසූ’’තිආදිමාහ. සංවඩ්ඪිත්ථාති සංවඩ්ඪිතො. පුඤ්ඤාභිසන්දො. සංවඩ්ඪිතස්සභාවො සංවඩ්ඪිතත්තං. සුගන්ධෙහිවිය සුපරිසුද්ධංවත්ථං පරිභාවීයිත්ථාති පරිභාවිතො. පුඤ්ඤාභිසන්දොයෙව. පරිභාවිතස්ස භාවො පරිභාවිතත්තං. උභයත්ථාපි හෙතු අත්ථෙ නිස්සක්කවචනං. ‘‘මහාජුතිකො’’ති මහාතෙජො. ‘‘මහප්ඵලො’’ති මූලප්ඵලෙන මහප්ඵලො. ‘‘මහානිසංසො’’ති ආනිසංසප්ඵලෙන මහානිසංසො. ආනිසංසප්ඵලන්ති ච පරම්පරා ඵලං වුච්චති. අඤ්ඤං පුඤ්ඤං අතික්කමන්තො සයති පවත්තතීති අතිස්සයො. පුඤ්ඤඤ්ච තං අතිස්සයොචාති පුඤ්ඤාතිස්සයො. අතිස්සයපුඤ්ඤං, අධික පුඤ්ඤන්ති අත්ථො. ‘‘සො අනුබලං දෙති, ඔකාසලාභං කරොතී’’ති සම්බන්ධො. කථඤ්ච අනුබලං දෙති, කථඤ්ච ඔකාසලාභං කරොතීති ආහ ‘‘සයං පයොග සම්පත්තිභාවෙඨත්වා’’තිආදිං. තත්ථ පයොගසම්පත්තිනාම අතීත පුඤ්ඤකම්මානං බලවතරං උපත්ථම්භකකම්මං හොති. ‘‘බහිද්ධා’’ති බහිද්ධසන්තානතො. ‘‘විපත්තිපච්චයෙ සම්පත්තිපච්චයෙ’’ති යොජෙතබ්බං. තත්ථ, විපත්තිපච්චයානාම-රාජතොවා චොරතොවා-තිආදිනා ආගතා දුක්ඛුප්පත්තිපච්චයා. සම්පත්තිපච්චයානාම කායචිත්තානං සප්පාය පච්චයා. චත්තාරො පච්චයා ච උපට්ඨාකකුලානි ච ආරක්ඛ දෙවතාදයො ච සුඛුප්පත්ති පච්චයා. තෙහි පච්චයෙහි පාමොජ්ජ බහු ලස්ස ථෙරස්ස සන්තානෙ රත්තිදිවං පීතිපස්සද්ධිසුඛසමාධීනං පවත්තියා අජ්ඣත්තභූතා උතුචිත්තාහාරා ච අති පණීතා හොන්ති. තෙහි සමුට්ඨිතා සරීරට්ඨකධාතුයො ච අතිපණීතා එව හුත්වා උපබ්රූහන්ති. තත්ථ සරීරට්ඨකධාතුයො නාම පථවි ආදයො වාතපිත්තසෙම්හාදයොච. ‘‘අනුබලංදෙතී’’තිඅභිනවංථාමබලං පවත්තෙති. ‘‘පුඤ්ඤන්තරස්සා’’ති පවත්තිවිපාකජනකස්ස බහුවිධස්ස පුඤ්ඤ කම්මස්ස. ‘‘අථා’’ති තස්මිං කාලෙති අත්ථො. ‘‘බලවබලවන්තියො හුත්වා’’ති පකති බලතො අතිබලවන්තියො හුත්වා. ‘‘තස්මිං ථෙරසන්තානෙ’’ති සම්බන්ධො. ‘‘ඉට්ඨප්ඵලඝනපූරිතෙ’’ති ඉට්ඨප්ඵලභූතානං රූපසන්තතීනං ඝනෙන පූරිතෙ. ‘‘ඔකාසො නාම නත්ථී’’ති පතිට්ඨානොකාසො නාම නත්ථි. ‘‘ඉතී’’ති තස්මා. ‘‘දූරතො අපනීතානෙව හොන්තී’’ති සම්බන්ධො. ඉට්ඨප්ඵලසන්තානං විබාධන්ති නීවාරෙන්තීති ඉට්ඨප්ඵලසන්තානවිබාධකානි උපපීළකූපඝාතකකම්මානි. අනිට්ඨප්ඵල සන්තාන ජනකානි, අකුසල ජනක කම්මානි, අපුඤ්ඤ කම්මානීති තානිතිවිධානි අකුසලකම්මානි දූරතො අපනීතානෙව හොන්ති, තෙසං විපාකස්ස අනොකාසකරණෙනාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘නහී’’තිආදිං. ‘‘තතො’’ති තස්මා අපුඤ්ඤ කම්මානං දූරතො අපනීතත්තා. අභිවාදෙතබ්බානං මාතාපිතු සමණබ්රාහ්මණාදීනං අභිවාදනකම්මෙගරුංකරණං අභිවාදන සීලං නාම. තං අස්ස අත්ථීති අභිවාදනසීලී. ගුණවුද්ධවයවුද්ධෙ අපචෙති අත්තානං නීචවුත්ති කරණෙන පූජෙතිසීලෙනාති වුද්ධාපචායී. උභයත්ථාපිසම්පදාන වචනං. එවන්තිආදිනි ගමන වචනං. නිගමන්ති ච නිට්ඨඞ්ගමනං. තස්මාතිආදි ලද්ධගුණ වචනං. ලද්ධගුණොති ච තංතංපසඞ්ග විසොධනං පරිපුණ්ණං කත්වා ලද්ධොවිසුද්ධො අත්ථො වුච්චති. තථා වචන සාමත්ථියෙන ලද්ධො අත්ථන්තරොපි අයමිධ අධිප්පෙතො. ‘‘නකෙවලඤ්ච ථෙරස්සෙව අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථං හොතී’’ති යොජනා. ‘‘සොතූනඤ්චගහණ කිච්ච සම්පජ්ජනත්ථ’’න්තිසම්බන්ධො. සුණන්තීති සොතාරො. තෙසං. ‘‘ගණ්හන්තාන’’න්ති උග්ගණ්හන්තානං. ‘‘වන්දනාසිද්ධියා’’තිර තනත්තයෙවන්දනා පුඤ්ඤස්සසිද්ධිතො. ජවනවිනිච්ඡයෙ යස්මා අන්තරාය නීවාරණංනාම දිට්ඨධම්මෙ ඉච්ඡිතබ්බං ඵලං හොති. දිට්ඨ ධම්මො ච පථම ජවනස්ස විපාකක්ඛෙත්තං. තස්මා උපත්ථම්භන කිච්චං පත්වාපි පථම ජවන චෙතනා එව ඉධපරියත්තාති අධිප්පායෙන ‘‘දිට්ඨධම්මවෙදනීයභූතා’’ති වුත්තං. සා පන පථම ජවන චෙතනා උපත්ථම්භන කිච්චං පත්වාපි සබ්බදුබ්බලා එවසියා. කස්මා, අලද්ධාසෙවනත්තා. සෙස චෙතනායො එව බලවතියො සියුං. කස්මා, ලද්ධා සෙවනත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘සත්තජවනපක්ඛෙ අධිප්පෙතත්තා උපලද්ධබ්බත්තා තං නසුන්දර’’න්ති සම්බන්ධො. ‘‘ඉතී’’ති වාක්යපරිසමාපනං. ‘‘යථා අප්පමත්තකං හොති. එවමෙවං අප්පමත්තකං හොතී’’ති යොජෙතබ්බං. ‘‘තථාහී’’ති තතො එවාති අත්ථො. පට්ඨානෙපි=කබළීකාරොආහාරො ඉමස්සකායස්ස ආහාර පච්චයෙනපච්චයො=තිවිභත්තො. ඉතරථා ‘කබළීකාරො ආහාරො ආහාරසමුට්ඨානානං රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’ති විභත්තො සියාති. ‘‘අධුනාවා’’ති ඉමස්මිං භවෙ එව. එවං වන්දනායපයොජනං දීපෙත්වා ඉදානි සෙසානං පිණ්ඩත්ථානං පයොජනං දීපෙතුං ‘‘යස්මාපනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ, ‘‘ආදිතොවිදිතෙසතී’’තිආදිම්හි-භාසිස්සං අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහ-න්ති පදං සුත්වා විඤ්ඤාතෙසති, ‘‘උස්සාහොජායති’’. ඉමං උග්ගහෙත්වා සුදුල්ලභෙ අභිධම්මත්ථෙ ච අනායාසෙන ජානිස්සාම, තම්මූලකස්ස ච අනුපාදා පරිනිබ්බානන්තස්ස පයොජනස්සභාගිනො භවිස්සාමාති චිත්තුප්පාද සම්භවතොති අධිප්පායො.
පිණ්ඩත්ථානුදීපනා නිට්ඨිතා.
4. පදත්ථෙ. ‘‘බුජ්ඣී’’ති අඤ්ඤාසි. ‘‘එත්ථා’’ති එතස්මිං පදෙ. ච සද්දො වාක්යාරම්භ ජොතකො. වාක්යා රම්භොති ච මූලවාක්යෙ යං යං වත්තබ්බං අවුත්තං, තස්ස තස්ස කථනත්ථාය අනුවාක්යස්ස ආරම්භො. බුජ්ඣනකිරියාවුච්චතිඤාණං. කථංපනඅවිපරීතත්ථෙ පවත්තො සම්මාසද්දො අසෙස බ්යාපනං දීපෙතීති පුච්ඡාය පුරිමත්ථමෙ වබ්යතිරෙකතො ච අන්වයතො ච පුන විත්ථාරෙන්තො ‘‘තථාහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ, ‘‘තථාහී’’ති තස්ස වචනස්ස අයං විත්ථාරොති ජොතෙති. ‘‘අවිපරීත’’න්ති කිරියාවිසෙසන පදමෙතං. ‘‘අත්තනො විසයෙ එවා’’ති අත්තනො ඤාණවිසයෙ එව තෙසං විසයොචාති සම්බන්ධො. යස්මා එකොපි ධම්මො කාලදෙසසන්තානාදිභෙදෙන අනන්ත භෙදො හොති. තස්මා පදෙසඤාණිකා පච්චෙකබුද්ධාදයො එකධම්මංපි සබ්බාකාරතො ජානිතුං න සක්කොන්ති. තෙනාහ ‘‘තෙහී’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘සබ්බාකාරතො’’ති සභාවතො, හෙතුතො, පච්චයතො, ඵලතො, නිස්සන්දතො, කාලතො, දෙසතොතිආදිනා ආකාරෙන. ‘‘යත්ථා’’ති යස්මිං අවිසයෙධම්මෙ. ‘‘තෙ විපරීතං බුජ්ඣෙය්යුං, සො අවිසයො නාමධම්මොනත්ථී’’තියොජනා. තං විත්ථාරෙන්තො ‘‘තෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ, ‘‘තියද්ධගතෙ’’ති තීසුකාලෙසු ගතෙ පවත්තෙ. ‘‘අද්ධාමුත්තකෙ’’ති කාලත්තයවිමුත්තකෙ. ‘‘හත්ථමණිකෙවියා’’ති හත්ථ තලෙ ඨපිතමණිරතනානිවිය. ‘‘සබ්බෙ ධම්මා’’තිආදි පාළිසාධකං. තත්ථ, ‘‘ආපාත’’න්ති අභිමුඛං පතනං. ආබාධන්තිපි පාඨො, ඔත්ථරිත්වා උපට්ඨානන්ති අත්ථො. ‘‘සබ්බඤ්ඤුමහාභවඞ්ග’’න්ති සබ්බෙසංසබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං පච්ඡිමභවෙ පටිසන්ධිතො පට්ඨාය පවත්තං අට්ඨසු මහාවිපාකෙසු පථමමහාවිපාකං භවඞ්ග චිත්තං. ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං මහාභවඞ්ගෙ. ‘‘නිච්චකාලං උපට්ඨහන්තී’’ති සබ්බකාලං උපට්ඨානාකාර පත්තා හුත්වා තිට්ඨන්ති. කස්මා, කස්සචි ආවරණස්ස අභාවතො. ඉදංපිහි එකං උපට්ඨානං නාමාති. ‘‘ආවජ්ජනායා’’ති මනොද්වාරාවජ්ජන චිත්තෙන. ධම්මා මහන්තා. භවඞ්ගං පරිත්තකං. තස්මා පරිත්තකං භවඞ්ගං එකක්ඛණෙ මහන්තානං ධම්මානං නපහොතීති චොදකස්ස අධිප්පායො. ‘‘නචොදෙතබ්බමෙත’’න්ති එතං ඨානං නචොදෙතබ්බං. ‘‘පරමුක්කංසපත්තාන’’න්ති එත්ථ ‘‘උක්කංසො’’ති අච්චුග්ගමො අච්චුත්තරො. පරමො උක්කංසො පරමුක්කංසොතිවිග්ගහො.
එවං සම්මාසද්දස්ස අත්ථං විචාරෙත්වා ඉදානි සංසද්දස්ස අත්ථං විචාරෙන්තො ‘‘සංසද්දොපනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ, ‘‘උපසග්ගො’’ති උපසග්ගපදං. ‘‘පටිවෙධධම්මෙසූ’’ති පටිච්චසමුප්පාදාදීනං පටිවිජ්ඣනඤ්ඤාණෙසු. නත්ථි ආචරියො එතස්සාති අනාචරියො. සමාසන්තෙ කකාරෙන සහ අනාචරියකො. අනාචරියකස්ස භාවො අනාචරියකතා. තං අනාචරියකතං. තතීයා රුප්පසමාපත්ති නාම ආකිඤ්චඤ්ඤායතනජ්ඣානං. තං භගවා ආළාරස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හාති. චතුත්ථාරුප්පසමාපත්ති නාම නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතනජ්ඣානං. තං උදකස්සසන්තිකෙ උග්ගණ්හාතීති වුත්තං ‘‘ආළාරුදකමූලිකා’’ති. ‘‘අනලඞ්කරිත්වා’’ති ආවජ්ජනසමාපජ්ජනාදිවසෙන අනලඞ්කරිත්වා. අනාසෙවිත්වාති වුත්තං හොති. ‘‘ඡඩ්ඩිතත්තා’’ති එතාසමාපත්තියොනාලං බොධාය, අථ ඛො යාවදෙව තතීය චතුත්ථාරුප්පභවප්පටිලාභාය සංවත්තන්තීති එවං ආදීනවං දිස්වා ඡඩ්ඩිතත්තා. ‘‘බුජ්ඣනකිරියායා’’ති පටිවෙධඤ්ඤාණස්ස. ‘‘කුතො පටිවෙධධම්මා’’ති තා කුතො පටිවෙධධම්මා හොන්ති. පටිවෙධධම්මා එව ච බුද්ධභාවායපදට්ඨානාහොන්තීති අධිප්පායො.
පාළියං. ‘‘පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසුධම්මෙසූ’’ති ඉමස්මිං භවෙ ඉතො පුබ්බෙ කස්සචිසන්තිකෙ අනනුස්සුතෙ සුචතුස්සච්ච ධම්මෙසු. ‘‘අභිසම්බුජ්ඣී’’තිපදෙ අභිසම්බොධිසඞ්ඛාතං අරහත්තමග්ගඤ්ඤාණං වුත්තං. තදෙව ඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පදට්ඨානං හොති. තප්පච්චයා තදනන්තරා එවසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පාතුබ්භවතීති වුත්තං ‘‘තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණාතී’’ති. ‘‘තදනන්තරා’’ති ච අරහත්ත මග්ගවීථියාච චතුන්නං පච්චවෙක්ඛන වාරානඤ්ච අනන්තරෙ කාලෙති අත්ථො. ‘‘නිමිත්තත්ථෙ’’ති නිමිත්ත හෙත්වත්ථෙ. ‘‘භුම්ම’’න්ති අට්ඨකථාසුආගතං සත්තමීවිභත්තියානාමං. තාසු හි පච්චත්තවචනං, උපයොගවචනං, කරණ වචනං, සම්පදාන වචනං, නිස්සක්කවචනං, සාමිවචනං, සුම්මවචනන්ති එවං අනුක්කමෙන සත්තන්නං විභත්තීනං නාමානි ආගතානීති.
‘‘දසබලඤ්ඤාණෙසූ’’ති ඨානාඨාන කොසල්ලඤ්ඤාණාදීසු දස ඤාණබලෙසු. ‘‘වසිභාව’’න්ති එත්ථ අත්තනො වසං වත්තෙතුං සමත්ථතා සඞ්ඛාතොසත්ති විසෙසො වසොනාම. වසො එතස්ස අත්ථීති වසී-වසිගණෙහීතිආදීසුවිය. වසිනො භාවො වසිභාවො. තං වසිභාවන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘වසිභාව’’න්ති ඉස්සරභාවන්ති. කත්ථචි පන ‘‘වසී’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගපදංපි දිස්සති=තත්රිමා පඤ්චවසියො ආවජ්ජනවසීසමාපජ්ජනවසී=තිආදීසු.
සම්මාසම්බුද්ධපද.
5. අතුලපදෙ. අනෙකෙහිගුණපදෙහි පවත්තිතාවන්දනා ‘‘අනෙකගුණපදවිසයානාම’’. ‘‘ඉතිකිංදුතීයෙනා’’ති ඉති තස්මා දුතීයෙන අතුලපදෙන කිං පයොජනං අත්ථීති අත්ථො. ‘‘නන සමත්ථා’’ති නසමත්ථා න හොතීති යොජනා. සමත්ථා එවාති අධිප්පායො. ‘‘මත්තකාරිනො’’ති පමාණකාරිනො. ‘‘ථෙරො ච තෙසං අඤ්ඤතරො’’, තස්මා මත්තං න කරොති, දුතීයං අතුල පදං ආහරීති අධිප්පායො. ‘‘අපිචා’’ති කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති අත්ථො. ‘‘නකෙවලං වන්දනාය අන්තරායනීවාරණමෙව ඉච්ඡි තබ්බං හොතී’’ති යොජනා. ‘‘වන්දනායා’’ති වන්දනාහෙතු. සොපි පඤ්ඤාපාටවාදි අත්ථො. ‘‘ගන්ථපාරිසුද්ධියා’’ති ගන්ථදොසානාම පදදොස වාක්යදොස අත්ථදොසාදයො අත්ථි. තෙහි දොසෙහි ඉමස්ස ගන්ථස්ස පාරිසුද්ධියා. කථං පන වන්දනාය පඤ්ඤාපාටවාදි අත්ථොසම්භවතීති වුත්තං ‘‘අනුස්සතිට්ඨානෙසූ’’තිආදි. අනුස්සතිට්ඨානානි නාම බුද්ධ ධම්ම සඞ්ඝසීලාදීනි. චිත්තසමාධානං ආවහතීති චිත්තසමාධානාවහො. ‘‘තික්ඛාසූරාහුත්වාවහතී’’ති ගම්භීරෙසු අත්ථ බ්යඤ්ජන පදෙසු අමන්දා විස්සට්ඨා හුත්වා වහති. ‘‘තදත්ථායපී’’ති පඤ්ඤාපාටවාදි අත්ථායපි. ගුණනාමපදානං ගුණත්ථොනාමවිග්ගහ වාක්යෙසු පාකටො, සිද්ධපදෙසු අපාකටො. තස්මා තානි විග්ගහත්ථං අජානන්තානං සන්තිකෙ නාම මත්තානි සම්පජ්ජන්තීති වුත්තං ‘‘යථාවුත්ත වචනත්ථයොගෙපි…පෙ.… පවත්තත්තා’’ති. ‘‘සභාවනිරුත්තිං ජානන්තාන’’න්ති මාගධ භාසං ජානන්තානං. මාගධභාසාහි මූලභාසාති ච අරියභාසාති ච මාගධභාසාති ච පාළිභාසාති ච ධම්මනිරුත්තීති ච සභාවනිරුත්තීති ච වුච්චති. ‘‘භාවත්ථසුඤ්ඤ’’න්ති එත්ථ ගුණනාමානං ගුණත්ථො භාවත්ථො නාම. සො එවසකත්ථොති ච වචනත්ථොති ච විග්ගහත්ථොති ච වුච්චති. කිරියනාමාදීසූපි එසෙවනයො. ‘‘සත්ථූ’’ති සත්ථුනො. ‘‘සමඤ්ඤාමත්ත’’න්ති නාමසඤ්ඤාමත්තං භවිතුං නාරහති. තථාහි අනාථපිණ්ඩිකොසෙට්ඨි රාජගහං අනුපත්තො බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නොති සුත්වා උදානං උදානෙසි=ඝොසොපි ඛො එසොදුල්ලභො ලොකස්මිං යදිදං බුද්ධො=ති. තස්මා බුද්ධොති නාමංපි ලොකෙ මහන්තං සුදුල්ලභංගුණපදං හොති. සම්මාසම්බුද්ධ නාමෙවත්තබ්බමෙවනත්ථීති. ‘‘සභාවනිරුත්තිං අජානන්තානං පන පදසහස්සං වුච්චමානංපී’’ති තිට්ඨතු එකං අතුලපදං, පදසහස්සංපි වුච්චමානං සත්ථුසමඤ්ඤාමත්තමෙව සම්පජ්ජති. තාදිසාහි ජනා ඉදං ලොකෙ මහන්තං ගුණපදන්තිපි නජානන්ති. භාවත්ථං කිංජානිස්සන්ති.
‘‘අතුලො’’ති අඤ්ඤෙන සො අසදිසොති වා, අඤ්ඤො වාතෙන සදිසොතස්සනත්ථීතිවා, - ද්විධාපිඅත්ථොලබ්භති. සාධකගාථායං ‘‘පටිපුග්ගලො’’ති යුගග්ගාහීපුග්ගලො. කිඤ්චාපි මක්ඛලි පූරණාදයො විසුංවිසුං - අහං සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවී - තිච, අහං සම්මාසම්බුද්ධො-තිච පටිජානන්තා යුගග්ගාහිනො හුත්වා විචරන්ති. ධම්මතො පන සිනෙරු පබ්බත රාජස්ස සන්තිකෙ සක්ඛර කථලානිවියසම්පජ්ජන්තීති. ‘‘අනච්ඡරිය’’න්ති නතාව අච්ඡරිතබ්බං හොතීති අත්ථො. ‘‘බුද්ධභූතස්සා’’ති බුද්ධභාවං භූතස්සපත්තස්ස. ‘‘යං බුද්ධ භූතස්ස අතුලත්තං, එතං අනච්ඡරිය’’න්ති යොජනා. යදි චෙතං අනච්ඡරියං හොති, කතමං පන තාව අච්ඡරියං භවතීති ආහ ‘‘සම්පතිජාතස්සා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘සම්පතිජාතස්සා’’ති අජ්ජෙවජාතස්සපි අස්ස භගවතො. කථං අතුලතා පඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තදාහී’’තිආදිං. ‘‘එකඞ්ගණානී’’ති එකතලානි. තදාහි බොධිසත්තස්සපුඤ්ඤානුභාවෙන අතිමහන්තො ඔභාසො පාතුබ්භවති. = උළාරො ඔභාසො පාතුරහොසි අතික්කම්මදෙවානං දෙවානුභාව=න්තිහි වුත්තං. තෙන ඔභාසෙන ඵරිතා සබ්බෙ පථවි පබ්බතාදයො ජාතිඵලිකක්ඛන්ධාවිය සුප්පසන්නා හොන්ති. දසසහස්ස චක්කවාළානි එකතලං හුත්වා පඤ්ඤායන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසු’’න්ති. ‘‘පරමාය පූජායාති ථුතිමඞ්ගලවචනපූජාය. ‘‘ලොකස්සා’’ති සබ්බ සත්තලොකතො. එවං අච්ඡම්භි වාචං නිච්ඡාරෙසි ධම්මතාය සඤ්චොදිතත්තාති අධිප්පායො. තත්ථ ‘‘අච්ඡම්භිවාච’’න්ති විසාරදවාචං. ආසභිං වාචන්තිපි පාඨො. උත්තමවාචන්ති අත්ථො. ‘‘නිච්ඡාරෙසී’’ති උදාහරති. ඉදම්පි අනච්ඡරියං, අඤ්ඤං පිතතො අච්ඡරියතරං අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘යදාපනා’’තිආදි ආරද්ධං. පාරමිතා ගුණෙහි තෙන සදිසො කොචිනත්ථෙව ථපෙත්වා අඤ්ඤෙ ච මහාබොධි සත්තෙති අධිප්පායො. ‘‘අස්සා’’ති තෙන සදිසස්ස. ‘‘නත්ථිභාවො දීපෙතබ්බො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘දීපෙතබ්බො’’ති බුද්ධවංසපාළිතො ආහරිත්වා දීපෙතබ්බො. ‘‘කුතොසාවකබොධිසත්තානං සතසහස්සං සක්ඛිස්සතී’’ති යොජනා. පාරමියො පකාරෙනවිචිනන්ති එතෙනාති පාරමිපවිචයො. ඤාණං. තංපනඤාණං මහාබොධිසත්තානං එව උප්පන්නං නහොති. පච්චෙකබොධිසත්ත සාවකබොධිසත්තානංපි උප්පන්නමෙව. තදෙව ච සබ්බෙසංපි බොධිසත්තානං නියතබ්යාකරණප්පටිලාභෙ පධානකාරණන්ති දස්සෙතුං ‘‘සාවකබොධිසත්තාපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බොධිවුච්චතිවිමොක්ඛඤ්ඤාණං. අරියමග්ගස්සෙතං නාමං. බොධිම්හිසජන්ති ලග්ගන්තීති බොධිසත්තා. ‘‘ලග්ගන්තී’’ති තප්පටිලාභත්ථාය නියත චිත්තා හොන්තීති අත්ථො. බොධි අත්ථාය පටිපන්නා සත්තා බොධිසත්තාතිපි යුජ්ජති. බුද්ධ සුඤ්ඤෙපිලොකෙ කම්මස්සකතාඤාණෙ ඨත්වා වට්ටදුක්ඛතො මොක්ඛධම්මපරියෙසිනො සත්තාති වුත්තං හොති. ‘‘සම්භාර ධම්මෙ’’ති දසවිධෙ පාරමි ධම්මෙ. වට්ටං අනුසරන්ති අනුගච්ඡන්තීති වට්ටානුසාරිනො. පථවියං පංසුචුණ්ණානි විය පකතියා වපුථුභූතාජනාති පුථුජ්ජනා. මහන්තාපුථුජ්ජනාති මහාපුථුජ්ජනා. වට්ටානුසාරිනො ච තෙ මහාපුථුජ්ජනාචාති සමාසො. තෙසං භාවොති විග්ගහො. අයං භාවොයෙව තෙසං භූමීති ච වුච්චති. අත්ථතො පන මොක්ඛධම්මනිරපෙක්ඛතා එව. අච්ඡන්දිකතාතිපි වුච්චති. ‘‘ඔක්කන්තා’’ති පවිට්ඨා. තයොනියතා, බොධිසත්තනියතො ච චූළසොතාපන්නනියතො ච අරිය සොතාපන්නනියතො ච. තත්ථ බොධිසත්තනියතො බොධිසම්භාරබලෙන සිද්ධො. චූළසොතාපන්න නියතො පච්චයාකාරානුබොධඤ්ඤාණබලෙන. අරියසොතාපන්න නියතො සොතාපත්ති මග්ගඤ්ඤාණ බලෙන. තෙසු බොධිසත්තනියතො ඉධ අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘එකෙන පරියායෙනා’’තිආදි. වත්තබ්බමෙවනත්ථිතෙසං ද්වින්නං බොධිසත්තානං පාරමි පවිචයඤ්ඤාණ සම්පත්තියා විනා නියතබ්යාකරණ ලාභා සඞ්කාය එව අභාවතොති අධිප්පායො.
පදසිද්ධිවිචාරෙයං වුත්තං විභාවනියං=තුලායසමිතොතුල්යො. තුල්යො එව තුලොයකාර ලොපවසෙනා=ති. තංසන්ධාය ‘‘ය කාරස්සවාවසෙනා’’ති වුත්තං. යඤ්චවුත්තං තත්ථෙව=අථවාසමීතත්ථෙ අකාරපච්චයවසෙන තුලායසමීතොතුලො=ති. තං සන්ධාය ‘‘අකාරස්සවාවසෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘තුලායා’’ති ලොකෙ ධාරණතුලාසදිසාය පඤ්ඤායාති අත්ථො. ‘‘සමීතො’’ති සමං කතො. නහි තුලසද්දො භවිතුං නයුත්තො. යුත්තො එවාති අධිප්පායො. කථං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තුලයිතු’’න්තිආදිං. තත්ථහි ‘‘තුලයිතුං අසක්කුණෙය්යො’’තිවචනෙන තස්සකම්මසාධනත්තංදස්සෙති. ‘‘කම්මසාධනෙනෙවා’’ති පුබ්බෙ-තුලයිතබ්බො අඤ්ඤෙන සහ පමිතබ්බොති තුලොති එවං ඉධවුත්තෙන කම්ම සාධන වචනත්ථෙනෙව. ‘‘තදත්ථසිද්ධිතො’’ති තස්ස විභාවනියං වුත්තස්ස දුවිධස්ස අත්ථස්ස සිද්ධිතො. ‘‘තතො’’ති තුලසද්දතො. චින්තාය කිං පයොජනං අත්ථි. නත්ථියෙවාති අධිප්පායො. වදති සීලෙනාති වත්තා. වාදී පුග්ගලො. වත්තුනො ඉච්ඡාවත්තිච්ඡා. වත්තුං ඉච්ඡාවත්තිච්ඡාතිපිවදන්ති. වත්තිච්ඡං අනුගතො සම්මුති සඞ්කෙතවොහාර සිද්ධත්තාති සමාසො. ‘‘එත’’න්ති එතං ද්විධාසිද්ධවචනං. ‘‘චෙ’’ති චෙවදෙය්ය. ‘‘නා’’ති නයුත්තං. ‘‘යථාසුත’’න්ති තුල ඉති සුතං. ‘‘යුත්ත’’න්ති යථාසුත නියාමෙනෙව යුත්තං වජ්ජෙත්වා. ‘‘අස්සුතස්සා’’ති ධාරණතුලාපරියායස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගතුලාසද්දස්ස. තතොයෙවයකාර යුත්තස්සතුල්යසද්දස්ස ච අස්සුතස්ස. ඉත්ථිලිඞ්ගෙසති, තතොපි එකො අකාරොති කත්වා සමීතත්ථෙ දුතීයො තද්ධිත අකාරොපි අස්සුතොයෙවනාමහොති. ‘‘පරිකප්පනායා’’ති පරිකප්පෙත්වා කථනාය. පයොජනාභාවතො න යුත්තන්තිසම්බන්ධො. අතුලපදං.
6. එවං ද්වින්නං පදානං පදත්ථ සංවණ්ණනං කත්වා ඉදානි තෙසංයෙව අත්ථුද්ධාරසංවණ්ණනං කරොන්තො ‘‘ඉමෙහි පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සම්පදා’’ති සම්පත්තියො. ‘‘බොධිසම්භාරසම්භරණං නාම’’ සමතිං සපාරමීනං පරිපූරණං. ‘‘මහාවජිරඤ්ඤාණ’’න්ති භගවතො ආසවක්ඛයඤ්ඤාණම්පි වුච්චති. තස්ස පුබ්බභාගෙ බුද්ධභාවත්ථාය අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙන ඡත්තිංස කොටි සතසහස්ස සඞ්ඛානං දෙවසිකං වළඤ්ජනකප්ඵලසමාපත්තීනං පුබ්බභාග විපස්සනාඤාණම්පි මහාවජිරඤ්ඤාණන්ති වුච්චති. සබ්බම්පෙතං මහාටීකායං වුත්තං. ‘‘මහාබොධියා’’ති සබ්බඤ්ඤු බුද්ධානං අභිසම්බොධි සඞ්ඛාතස්ස අග්ගමග්ගඤ්ඤාණස්ස. පහිය්යන්ති පහාතබ්බා ධම්මා එතෙනාති පහානං. පජහන්ති පහාතබ්බෙධම්මෙඑතෙනාතිවා පහානන්ති කත්වා තං අග්ගමග්ගඤ්ඤාණම්පිතං විපස්සනාඤාණම්පි පහානන්ති වුච්චතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘පහානසම්පදායං වා සා සඞ්ගහිතා’’ති වුත්තං. පඤ්චසීලානි. පාණාතිපාතස්ස පහානංසීලං, වෙරමණිසීලං, චෙතසිකංසීලං, සංවරොසීලං, අවීතික්කමොසිලන්තිආදීසුවිය එත්ථහි පහානසීලං නාම යථා වුත්තෙන අත්ථෙන වෙරමණිසීලමෙවාති යුජ්ජති. පහානං නාම කොචිධම්මො නහොතීති අධිප්පායෙ පන සතිපහාන සීසෙන පහානසාධකං තදෙවඤාණද්වයං උපචාරෙනපහානන්ති ගහෙතබ්බං. ඉතරථා පහානසම්පදා නාම අසාරා අඵලාති ආපජ්ජෙය්යාති. පච්චෙකබුද්ධ බුද්ධසාවකා කිලෙසෙ පජහන්තාපි වාසනාය සහ අප්පජහනතො චිත්ත සන්තානෙ මොහවාසනාය විජ්ජමානත්තා සබ්බඤ්ඤු භාවං නගච්ඡන්ති. තස්මා යථාතෙසං කිලෙසප්පහානං පහානසම්පදා නාම නහොති. නතථාසබ්බඤ්ඤුබුද්ධානන්ති ආහ ‘‘සහවාසනායා’’තිආදිං. විභාවනියංඤාණසම්පදා පථමං වුත්තා. තතො පහාන සම්පදා. ටීකායං පන පහානසම්පදා පථමං වුත්තා. තතො අධිගම සම්පදානාම වුත්තා. තතො ඤාණසම්පදා. පහානසම්පදායඤ්ච අග්ගමග්ගඤ්ඤාණං දස්සිතං. අධිගම සම්පදාති ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිලාභො වුත්තො. ඤාණසම්පදායම්පන තෙහි ද්වීහි ඤාණෙහි අවසෙසානිදසබලඤ්ඤාණාදීනිසබ්බඤ්ඤාණානිදස්සිතානි. ඉධපි ටීකානයමෙව සම්භාවෙන්තො ‘‘පහානසම්පදායෙවපනා’’තිආදිමාහ. ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පදට්ඨාන’’න්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සපදට්ඨානං, ආසන්න කාරණං. ‘‘න හි මග්ගඤ්ඤාණතො අඤ්ඤා පහානසම්පදානාම අත්ථි’’. පරමත්ථතො නත්ථීති අධිප්පායො. ඉදඤ්ච විසුද්ධිමග්ගෙ=පහානන්ති කොචි ධම්මොනාම නත්ථි අඤ්ඤත්ර වුත්තප්පකාරානං පාණාතිපාතාදීනං අනුප්පාදමත්තතො=ති ආගතත්තා වුත්තං. පහායකධම්මසමාදානෙන පන පහාතබ්බ ධම්මානං අනුප්පාදො නාම එකොපණීත ධම්මොහොති. එකං සන්ති පදං හොති. තථාහි වුත්තං පටිසම්භිදා මග්ගෙ=උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙමන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්ති භයං, අප්පවත්ති ඛෙමන්ති සන්තිපදෙඤාණ=න්ති. තදඞ්ගප්පහානං පනතදඞ්ගඅනුප්පාදො නාම. වික්ඛම්භනප්පහානං වික්ඛම්භන අනුප්පාදො නාම. සමුච්ඡෙදප්පහානං සමුච්ඡෙද අනුප්පාදො නාමාති වත්තබ්බං. ඉධ පන අනුප්පාද සම්පාපකං විපස්සනා ඤාණඤ්ච මග්ගඤ්ඤාණඤ්ච උපචාරෙන පහානන්ති අධිප්පෙතං. කස්මා, උපරිඤාණ සම්පදාදීනං පච්චයත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘සම්පදාසඞ්කරො’’ති සම්පදාසම්භෙදො, සම්පදාසම්මිස්සො. ‘‘ඤායාගත’’න්ති යුත්තිතො ආගතං. ‘‘සීලාදිගුණෙහී’’ති සීල සමාධි පඤ්ඤා විමුත්ති විමුත්තිඤ්ඤාණදස්සන ගුණෙහි. ‘‘ඉද්ධිධම්මෙහී’’ති ඉද්ධිවිධාභිඤ්ඤාදීහි ඉද්ධිගුණෙහි. ‘‘ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනප්පටිමණ්ඩිතස්සා’’ති ද්වත්තිංස මහාපුරිසලක්ඛණෙහි ච අසීති ඛුද්දකලක්ඛණෙහි ච පටිමණ්ඩිතස්ස. ‘‘ආසයො’’ති චිත්ත සන්තානෙ අධිසයිතො ඉච්ඡාවිසෙසො. ‘‘අජ්ඣාසයස්සා’’ති අලොභජ්ඣාසයාදිකස්සඅජ්ඣාසයස්ස. ‘‘උළාරතා’’ති පණීතතා. ‘‘හිතජ්ඣාසයතා’’තිහිතකාමතා. අපරිපාක ගතින්ද්රියානං සත්තානං ඉන්ද්රියපරිපාකකාලාගමනඤ්ච එත්ථ වත්තබ්බං. ‘‘අභිඤ්ඤාතාන’’න්ති අතිපාකටානං. ‘‘ද්වෙපහානසම්පදා’’ති ද්වෙපහාන සම්පදා ඤාණසම්පදා. සම්මාසම්බුද්ධපදෙ. ‘‘සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣී’’ති එත්ථ අභිසම්බොධිසඞ්ඛාතං අග්ගමග්ගඤ්ඤාණං ගහිතං. තඤ්ච පහානකිච්චප්පධානං හොති. ‘‘තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො’’ති එත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ‘‘බලෙසු ච වසිභාව’’න්ති එත්ථ දසබලඤ්ඤාණානි ගහිතානි. තෙන වුත්තං ‘‘ද්වෙ…පෙ.… සම්මාසම්බුද්ධපදෙනවිභාවිතා’’ති.
සම්පදානිට්ඨිතා.
7. සසද්ධම්මගණුත්තමපදෙ. යථා=සසඞ්ඝංලොකනායකං නමස්සිස්සං=ති එත්ථසහසද්දස්ස සමවායත්ථත්තා අහංලොකනායකඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච නමස්සිස්සන්ති එවං සමවායත්ථො විඤ්ඤායති. තථා ඉධපි සම්මාසම්බුද්ධඤ්චසද්ධම්මඤ්ච ගණුත්තමඤ්ච අභිවාදියාමීති එවං කිරියාසමවායත්ථො සහසද්දෙන දීපිතොති දස්සෙතුං ‘‘දූරතොහං…පෙ.… එවමිදං දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘ඉද’’න්ති සසද්ධම්මගණුත්තමපදං. එත්ථ ච‘‘සමවායො’’ති ද්වින්නං තිණ්ණං බහූනං වා අත්ථානං එකස්මිං දබ්බෙවා ගුණෙවාකිරියායවාසමං අවෙච්ච අයනංපවත්තනං සමවායො. පච්චානුතාප පච්චානුමොදනාදිඨානෙසු=අහං පුබ්බෙදානං නදදිස්සං, සීලං නරක්ඛිස්සං. - අනෙකජාති සංසාරං සන්ධාවිස්ස=න්තිආදිනා අතීතෙපිකාලෙ අනාගතවචනං පයුජ්ජතීති ආහ ‘‘නමස්සිස්ස’’න්ති නමස්සිංති. ‘‘ගුණීභූතාන’’න්ති සමාසපදෙ විසෙසනභූතානං, අප්පධානභූතානන්ති අත්ථො. අබ්භූත තබ්භාවෙචායං ඊකාරො. යථා, කාකො සෙතී භවති, බකො කණ්හීභවතීති. එත්ථ ච ‘‘සෙතී භවතී’’ති අසෙතපුබ්බො සෙතොභවති. ‘‘කණ්හීභවතී’’ති අකණ්හපුබ්බො කණ්හොභවතීති අත්ථො. තථා ඉධපි. බුද්ධං ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්චවන්දිත්වා-තිආදීසු විසුංවිසුං පධානත්තා අගුණභූතාපි ධම්මසඞ්ඝා ඉධසමාසපදෙ අඤ්ඤපදත්ථස්සගුණභූතාහොන්ති. අයං අබ්භූතතබ්භාවත්ථො නාම. ‘‘අභිවාදිතභාවො’’ති වුත්තෙ තපච්චයස්ස බහුලං අතීතකාලවිසයත්තා පුබ්බෙගන්ථාරම්භකාලෙ ධම්ම සඞ්ඝානංපි ථෙරස්ස වන්දනාසිද්ධි දස්සිතා හොති. ‘‘අභිවාදෙතබ්බ භාවො’’ති වුත්තෙපන තබ්බපච්චයස්සකාලසාමඤ්ඤවිසයත්තාන තථා දස්සිතා හොති. දානං දාතබ්බං, සීලං රක්ඛිතබ්බන්තිආදීසු විය ධම්මසඞ්ඝානාමසබ්බකාලංපි අභිවාදෙතබ්බාති. එවං ධම්මසඞ්ඝානං සබ්බකාලංපි අභිවාදනාරහගුණො එව දස්සිතොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ, ‘‘අභිවාදන’’න්ති ඉදං කිරියාසමවායදස්සනතො වුත්තං. කාලවිසෙසං පන නදීපෙතියෙව. ‘‘අත්තනො නිදස්සනෙනා’’ති සපුත්තදාරො ආගතොති අත්තනා නීහරිත්වා දස්සිතෙන පයොගෙන. සොහි පයොගො කිරියා සමවායස්සෙව. නගුණසමවායස්සාති. එත්ථ ච ථෙරස්ස වන්දනාවචනෙ ථෙරො ඉමෙහි යෙවපදෙහි රතනත්තයංතීහිද්වාරෙ හිවන්දතීති ගහෙත්වා ‘‘අභිවාදියා’’ති එත්ථ අභිවාදියාධීති ච අත්ථං නීහරන්ති. අප්පධාන කිරියාපදෙ පන තදත්ථ නීහරණං අසම්භාවෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘අපිචා’’ති කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති අත්ථජොතනෙ අයං නිපාතසමුදයො. ‘‘ගන්ථප්පටිඤ්ඤායා’’ති ගන්ථප්පටිඤ්ඤාවචනෙන. ‘‘සහඝටෙත්වා’’ති එකතො සම්බන්ධිත්වා.
වචනත්ථෙ. සධනො පුරිසො, ධනවාපුරිසො-ති ආදයො සමාසතද්ධිතසද්දා යෙභූය්යෙන අතිස්සයත්ථ දීපකා හොන්ති. නහි අප්පකෙන ධනෙන තථා වොහරන්ති. තස්මා ඉධාපි තථා රූපං අතිස්සයත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අත්තනානිම්මිතෙන…පෙ.… සරණභූතෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථ, ‘‘අත්තනානිම්මිතෙනා’’ති අත්තනා උප්පාදිතෙන. ‘‘නහී’’තිආදිනා තදත්ථමෙව බ්යතිරෙකතො විවරති. තත්ථ, ‘‘පරනිම්මිතෙනා’’ති බුද්ධනිම්මිතෙනාති අධිප්පායො. ‘‘තථා ථොමන’’න්ති සසද්ධම්ම ගණුත්තමන්ති ථොමනං. ‘‘ඉදංපී’’ති දුතීයත්ථ සම්පිණ්ඩනෙ අයංපිකාරො. නකෙවලං පුරිමපදද්වයමෙව සත්ථු අසාධාරණගුණපදං හොති. අථ ඛො ඉදංපි පදං සත්ථු පච්චෙකබුද්ධාදීහි අසාධාරණ පදමෙවහොතීති යොජනා.
ධම්මවචනත්ථෙ. ‘‘ධාරෙතී’’ති වහති. ගාථායං ‘‘රක්ඛතී’’ති අපායාදිදුක්ඛතොරක්ඛති. ‘‘යෙස’’න්ති කිලෙසානං. ‘‘ඉමස්මිං අත්ථෙ’’ති කිලෙසසමුච්ඡින්දනසඞ්ඛාතෙ ධාරණත්ථෙ. ‘‘නිබ්බානඤ්චනිප්පරියායතො ධම්මො නාමා’’ති කස්මා වුත්තං, නනු නිස්සරණප්පහානමෙව නිබ්බානස්ස කිච්චං, ඉදඤ්ච සමුච්ඡෙදප්පහානන්ති චොදනං පරිහරන්තො ‘‘අරියමග්ගාහී’’තිආදිමාහ. ‘‘නිබ්බානෙන සහෙව හුත්වා’’ති ආරම්මණාධිපතිභූතං ආරම්මණූ පනිස්සයභූතඤ්ච නිබ්බානං අත්තනො පතිට්ඨං කත්වාති අධිප්පායො. අපිච, සමුච්ඡෙදොති ච නිස්සරණන්ති ච අත්ථතො සමානගතිකං හොති. තස්මා නිස්සරණංපි මුඛ්යධාරණ මෙවාති දට්ඨබ්බං. නිස්සරණමෙවවා පධානධාරණන්ති පියුජ්ජතියෙව. ‘‘ධාරණූපායොයෙවහොති’’. නමුඛ්යධාරණං. කස්මා, සමුච්ඡෙද කිච්චාභාවතො. ‘‘එතෙපඤ්ච පරියායධම්මායෙව’’. කස්මා, නිබ්බානස්සවියමග්ගානං සමුච්ඡෙද කිච්චෙ අසහායත්තාති. එත්ථ ච ‘‘සාමඤ්ඤප්ඵලානී’’ති සමණස්ස භාවො සාමඤ්ඤං. අරියමග්ගස්සෙතං නාමං. සාමඤ්ඤස්සඵලං සාමඤ්ඤප්ඵලං. දුතීයවිකප්පෙ අකිච්ච පච්චයභූතාපි කෙචිකිතකපච්චයා කම්මත්ථෙගතා කිච්චපච්චයානංපි අත්ථං දීපෙති. යථා, දිට්ඨං, සුතං, මුතං, විඤ්ඤාතන්ති වුත්තං ‘‘ධාරණාරහො’’ති. ‘‘යථා වුත්ත ධම්මා යෙවා’’ති පඤ්චමුඛ්යධම්මා, පඤ්චපරියායධම්මායෙව. ‘‘කෙචී’’ති චත්තාරො මග්ගා. පුන ‘‘කෙචී’’ති නිබ්බානමෙව. බහුවචන සොතෙපතිතත්තා එත්ථ බහුවචනං රුළං. පුන ‘‘කෙචී’’ති චත්තාරො සාමඤ්ඤප්ඵල ධම්මා. ‘‘කෙචී’’ති පරියත්ති ධම්මො. එත්ථාපි බහුවචනං සොතපතිතමෙව. ‘‘ධාරෙන්ත’’න්ති ධාරෙන්තං පුග්ගලං. තතීය විකප්පෙ ‘‘අපතමානං වහන්තී’’ති අපතමානං කත්වා වහන්ති. චතුත්ථ විකප්පෙ ‘‘එත්ථා’’ති එතස්මිං ධම්මෙ. ධම්මොවදීපං එතෙසන්ති ධම්මදීපා. ධම්මොව පටිසරණං එතෙසන්ති ධම්මප්පටිසරණා. ධම්මදීපා භික්ඛවෙ භවථ ධම්මප්පටිසරණා, අනඤ්ඤප්පටිසරණා තිහි වුත්තං. ලද්ධා පතිට්ඨා එතෙසන්ති ලද්ධප්පතිට්ඨා. යුජ්ජතියෙව. ධම්මදීපපාඨානුලොමත්තාති අධිප්පායො. ධම්මවිචාරණායං, චොදකොපටිපත්ති ධම්මං දසවිධ ධම්මතො අඤ්ඤංමඤ්ඤමානො ‘‘කස්මා’’තිආදිනා චොදෙති. සො පන පටිපත්ති ධම්මො තතො අඤ්ඤොන හොති, තත්ථෙව අන්තොගධොති දස්සෙන්තො ‘‘සොපනා’’තිආදිමාහ. ‘‘මග්ගස්ස පුබ්බභාගප්පටිපදා හොතී’’ති යථා අම්බරුක්ඛො අම්බපුප්ඵඅම්බප්ඵලස්ස පතිට්ඨා භාවෙන පුබ්බභාග නිස්සයො හොති. කස්මා, ඉතොයෙවතස්ස පුප්ඵප්ඵලස්ස ජාතත්තා එත්ථෙවසං වඩ්ඪිතත්තා ච. තථා පටිපත්ති ධම්මොපි අරියමග්ගප්ඵලස්සපතිට්ඨාභාවෙන පුබ්බභාගූපනිස්සයප්පටිපදාහොති. කස්මා, ඉතොයෙව තස්සජාතත්තා එත්ථෙවසං වඩ්ඪිතත්තා ච. වුත්තඤ්හෙතං මහාවග්ග සංයුත්තෙ. සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ යෙකෙචි මෙබීජගාමභූතගාමාවුඩ්ඪිං විරුළිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්ති. සබ්බෙතෙ පථවිං නිස්සාය පථවිං පතිට්ඨාය. එවමෙව ඛො භික්ඛවෙ භික්ඛුසීලං නිස්සාය සීලෙපතිට්ඨාය අරියං අට්ඨඞ්ගීකං මග්ගං භාවෙන්තො වුඩ්ඪිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති ධම්මෙසූති. ‘‘පුබ්බචෙතනාවියදානෙ’’ති යථා තිවිධං පුඤ්ඤං, දානමයං පුඤ්ඤං සීලමයං පුඤ්ඤං භාවනාමයං පුඤ්ඤන්ති වුත්තෙ දානවත්ථු පරියෙසනතො පට්ඨාය දානං ආරබ්භපවත්තා සබ්බා පුබ්බභාග චෙතනා දානවචනෙ සඞ්ගහිතා දානන්ත්වෙව සඞ්ඛ්යංගතා. එවං සො පටිපත්ති ධම්මො අරිය මග්ගවචනෙ එවසඞ්ගහිතො, අරියමග්ගො ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතොති වුත්තං හොති.
ඉමස්මිං ධම්මසංසන්දනෙ අපරම්පි වත්තබ්බං වදන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘යදග්ගෙනා’’ති යෙනකාරණකොට්ඨාසෙන ධාරණූපායොතිආදිනා කාරණභාගෙනාති අත්ථො. වන්දනං අරහ තීති වන්දනෙය්යො. තස්මිං වන්දනෙය්යෙ. ‘‘පුථුජ්ජනකල්යාණකො’’ති එත්ථ තිවිධො කල්යාණකො විනයකල්යාණකො සුත්තන්තකල්යාණකො අභිධම්මකල්යාණකොති. තත්ථ විනයෙ පඤ්ඤත්තාය කල්යාණප්පටිපත්තියා සමන්නාගතො භික්ඛු විනයකල්යාණකො නාම. සො ඉධ භික්ඛු පාතිමොක්ඛ සංවරසංවුතො විහරති ආචාර ගොචර සම්පන්නො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති එත්ථ වෙදිතබ්බො. තත්ථ විනයෙ පඤ්ඤත්තාකල්යාණප්පටිපත්තිදුවිධා, ආදි බ්රහ්මචරියකසීලං අභිසමචාරිකසීලන්ති. තත්ථ, උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නං සීලං ආදිබ්රහ්මචරියකං නාම. ඛන්ධකපරියාපන්නං සීලං අභිසමචාරිකං නාම.
සුත්තන්තෙසු වුත්තාය කල්යාණප්පටිපත්තියා සමන්නාගතො ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා සුත්තන්ත කල්යාණකො නාම. සො චතූහි භික්ඛවෙ ධම්මෙහි සමන්නාගතො අරියසාවකො සබ්බං දුග්ගතිභයං සමතික්කන්තො හොති. කතමෙහි චතූහි. ඉධ භික්ඛවෙ අරියසාවකො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති ඉති පිසො භගවා…පෙ.… සත්ථාදෙවමනුස්සානං, බුද්ධො, භගවාති. ධම්මෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො…පෙ.… පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහීති. සඞ්ඝෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො…පෙ.… අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සාති. අරියකන්තෙහි සීලෙහි සමන්නාගතො හොතීති එත්ථ වෙදිතබ්බො. තත්ථ බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදො නාම අරහං, සම්මාසම්බුද්ධො, තිආදිකානං ගුණපදානං අත්ථ ජානනඤ්ඤාණෙන යුත්තො පසාදො. අරියෙහිකාමීයන්ති ඉච්ඡීයන්තීති අරියකන්තානි. සුපරිසුද්ධස්ස ආජීවට්ඨමකසීලස්සෙතං නාමං. චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ සොතාපත්තියඞ්ගානි. කතමානි චත්තාරි. සප්පුරිසසංසෙවො, සද්ධම්මස්සවනං, යොනිසො මනසිකාරො, ධම්මානු ධම්මප්පටිපත්තීතිආදීනි බහූනි සුත්තන්තානි ඉධ වත්තබ්බානි.
අභිධම්මෙ වා සුත්තන්තෙසු වා වුත්තාය කල්යාණප්පටිපත්තියා සමන්නාගතොගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා අභිධම්මකල්යාණකො නාම. සො ඉධ සුතවා අරියසාවකො අරියානං දස්සාවී අරිය ධම්මස්සකොවිදො අරියධම්මෙසු විනීතො. සො රූපං අත්තතො න සමනුපස්සතීති එත්ථ වෙදිතබ්බො. තත්ථ, ‘‘සුතවා’’ති එත්ථ ඛන්ධා, යතන, ධාතු, පටිච්චසමුප්පාද, සතිපට්ඨානා, දීසු උග්ගහ පරිපුච්ඡා විනිච්ඡයඤ්ඤාණ සමන්නාගතො ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා සුත වා නාමාති අට්ඨකථාසු වුත්තො. සො එව පුථුජ්ජන කල්යාණකොති ච වුච්චති.
දුවෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;
අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනො. ති
ච වුත්තං. අඞ්ගුත්තරෙ පන චතුක්කනිපාතෙ කතමො පුග්ගලො අප්පස්සුතො සුතෙන උපපන්නො හොති. ඉධෙකච්චො ධම්මං සුණාති එකායපි චාතුප්පදිකාය ගාථාය අත්ථ මඤ්ඤාය ධම්ම මඤ්ඤාය ධම්මා නු ධම්මප්පටිපන්නො හොති. අයං අප්පස්සුතොසුතෙන උපපන්නොති වුත්තං. සුතවාති ච සුතෙන උපපන්නොති ච අත්ථතො එකන්ති. පුථුජ්ජන කල්යාණකො සඞ්ඝෙ සෙක්ඛෙසුසඞ්ගහිතො. වුත්තංහෙතං පරිවාරෙ කෙ සික්ඛන්තීති. පුථුජ්ජන කල්යාණකෙන සද්ධිං සත්ත අරියපුග්ගලා සික්ඛන්ති. අරහා ඛීණාසවො සික්ඛිතසික්ඛොති. දක්ඛිණ විභඞ්ගසුත්ත අට්ඨකථායං පන. ති සරණ සරණං ගතො උපාසකොපි සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ සඞ්ගහිතොති වුත්තං. තත්ථ, සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නොනාම සොතාපත්ති මග්ගට්ඨො අරියපුග්ගලො. ‘‘සොහිසඞ්ගහිතො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘එත්තාවතා පටික්ඛිත්තං හොතී’’ති සම්බන්ධො. ‘‘සඞ්ඝෙ අසඞ්ගහිතො’’ති සඞ්ඝංසරණං ගච්ඡාමීති ච, සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝොති ච, එවරූපෙසු ඨානෙසු ආගතෙ සඞ්ඝ වචනෙ අසඞ්ගහිතො. ‘‘න හිතං සරණං ගච්ඡන්තස්සසරණගමනං සම්පජ්ජතී’’ති ඉදං සඞ්ඝංසරණං ගච්ඡාමීති එත්ථ සඞ්ඝ වචනෙතස්සපුග්ගලස්ස අසඞ්ගහිත භාවසාධනත්ථං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තං පටික්ඛිත්තං හොතී’’ති. සචෙ පන සබ්බං භගවතො සාවකසඞ්ඝං අනුද්ධිස්සතමෙව පුග්ගලං සඞ්ඝංසරණං ගච්ඡෙය්ය ආයස්මන්තං සරණං ගච්ඡාමීති. සරණ ගමනං න සම්පජ්ජතියෙව. අථ සබ්බං භගවතො සාවකසඞ්ඝං උද්දිස්ස තස්ස සන්තිකෙ සරණං ගච්ඡෙය්ය සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡාමීති. සම්පජ්ජතියෙව. ඉදඤ්ච දහරකාලෙ සබ්බප්පථමං සරණගමනං සන්ධාය වුත්තං. ඉදඤ්හි සරණ ගමනං නාම සකිං ගහෙත්වා රතනත්තයෙ සද්ධං අජහන්තස්ස යාවජීවංපි න භිජ්ජති. පුනප්පුනං ගහණ කිච්චං නත්ථි. පුනප්පුනං ගණ්හන්තෙපි දොසොනත්ථි. පුනප්පුනං පුඤ්ඤං වඩ්ඪති. සබ්බප්පථමං ගහණකාලෙ ච අඤ්ඤෙන දින්නත්තා ලද්ධං නහොති. අත්තනොවචී භෙදෙන ලද්ධං හොති. තස්මා අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ අග්ගහෙත්වා සයමෙව වචීභෙදං ගණ්හන්තස්ස ගහට්ඨස්ස සරණ ගමනං සම්පජ්ජතියෙව. තථා සබ්බානි ගහට්ඨසීලානීති. සාමණෙර සරණ ගමනම්පන භික්ඛුනාදින්නමෙව ලබ්භති. තඤ්ච ඛො උභින්නංපිඨානකරණ සම්පත්තියා සති එවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘වො’’ති තුම්හාකං. යොධම්මො ච දෙසිතො යොවිනයොචපඤ්ඤත්තො. ‘‘මමච්චයෙනා’’ති මමාතික්කමෙන. මයි පරිනිබ්බුතෙති වුත්තං හොති. සත්ථා භවිස්සතීති පාඨසෙසො. ‘‘සංවණ්ණිතො’’ති සුට්ඨුතරංවණ්ණිතො ථොමිතො. ‘‘කල්යාණප්පටිපත්තියං ඨිතොපී’’ති තීසුකල්යාණප්පටිපත්තීසු අඤ්ඤතරප්පටිපත්තියං ඨිතොපි. ‘‘අට්ඨිතොපී’’ති සබ්බප්පටිපත්තිබාහිරො දුස්සීලොපාපධම්මොති අධිප්පායො. විසෙසතො පන විනයප්පටිපත්ති එව ඉධ පරියත්තාති දට්ඨබ්බා. ‘‘සො’’ති සොදුස්සීලො පාපධම්මො. අත්තනොපි සරණං නහොති. අවස්සං අපායගාමීයෙව සො හොතීති අධිප්පායො. ‘‘කුතො සරණං භවිස්සතී’’ති යොජනා. ‘‘අනෙකෙසු සුත්තසහස්සෙසූ’’ති විනයෙපි බහූනි ගරහසුත්තපදානි දිස්සන්ති සුත්තන්තෙසුපි. විසෙසතො පන අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තාදීසු.
සද්ධම්මවචනත්ථෙ. කිලෙසෙසමෙන්ති වූපසමෙන්තීති සන්තොති වචනත්ථං සන්ධාය ‘‘සමිතකිලෙසාන’’න්ති වුත්තං. සන්ත සද්දො පන පසත්ථෙච, පූජිතෙච, සප්පුරිසෙච, පණ්ඩිතෙච, දිස්සතීති ඉමං අභිධානත්ථං සන්ධාය ‘‘පසත්ථාන’’න්තිආදිවුත්තං. ‘‘සච්චොවා ධම්මො සද්ධම්මො’’ති යොජනා. එතෙන සභාවතො අත්ථිසංවිජ්ජතීති සන්තොති දස්සෙති. ‘‘සො’’ති අඤ්ඤතිත්ථිය ධම්මො. ‘‘ධාරෙන්තස්සා’’ති සවනුග්ගහධාරණප්පටිපජ්ජනාදිවසෙන ධාරෙන්තස්ස. අහිතොයෙව සම්පජ්ජති, යෙභුය්යෙන දුග්ගති විපාකත්තාති අධිප්පායො. ‘‘අයං පනා’’ති සත්ථු සද්ධම්මො පන. ‘‘තථා ධාරෙන්තස්සා’’ති අයං මෙ හිතොති ධාරෙන්තස්ස හිතොයෙවසම්පජ්ජති, සුගති නිබ්බාන සම්පාපකත්තාති අධිප්පායො.
‘‘සමානදිට්ඨිසීලාන’’න්ති සමානදිට්ඨිකානං සමානසීලානඤ්ච. එතෙන සමානදිට්ඨිසීලා ජනා ගණීයන්ති එත්ථාති ගණො. සංහනීයන්ති එකතොකරීයන්ති එත්ථාති සඞ්ඝොති ඉමමත්ථං දීපෙති. සහ එකතො ධම්මං චරන්තීති සහධම්මිකා. එකස්ස සත්ථුනො ධම්ම විනයෙ පබ්බජිතා. තෙසං සහධම්මිකානං. භගවතො සාවකසඞ්ඝො උත්තමගණො නාම. යෙ කෙචි ලොකෙ සඞ්ඝාවා ගණාවා. තථාගතස්ස සාවකසඞ්ඝො තෙසං අග්ගමක්ඛායතීති හි වුත්තං. සොයෙව ඉධ ගණුත්තමොති වුච්චති විසෙසන පර නිපාත වසෙනාති අධිප්පායො. උත්තමසද්දස්ස ගුණනාමත්තා ‘‘ගුණම්හියෙව පවත්තතී’’ති වුත්තං. ‘‘තෙනා’’ති උත්තම සද්දෙන. ‘‘ගණොති සඞ්ඝොයෙව වුච්චති’’ සඞ්ඝසද්දස්සපි සමූහට්ඨෙ නිරුළ්හත්තා, ‘‘සො විනයකම්මෙසු පසිද්ධො’’ති පඤ්චසඞ්ඝා චතුවග්ගසඞ්ඝො, පඤ්චවග්ගසඞ්ඝො, දසවග්ගසඞ්ඝො, වීසතිවග්ගසඞ්ඝො, අතිරෙකවීසතිවග්ගසඞ්ඝො, චතුවග්ගකරණීයං කම්මං, පඤ්චවග්ගකරණීයං කම්මන්තිආදිනා පසිද්ධො පාකටො. දක්ඛිණා වුච්චති කම්මඤ්ච කම්මඵලඤ්ච සද්දහිත්වා ආයතිං විපාකප්ඵලප්පටි ලාභත්ථාය දින්නං දානකම්මං දක්ඛන්ති වඩ්ඪන්ති සත්තා එතායාති කත්වා. තංදක්ඛිණං පටිග්ගණ්හිතුං අරහතීති දක්ඛිණෙය්යො. ‘‘අරහතී’’ති ච අනුත්තර පුඤ්ඤක්ඛෙත්ත විසෙසත්තාදායකෙන ඉච්ඡිත පත්ථිතස්ස ආයතිං ඵලස්ස සුට්ඨුසම්පාදනවසෙන දායකස්ස ච අවිරාධනතො අසඞ්ඛ්යෙය්යාප්පමෙය්යවඩ්ඪි ආවහනතො ච පටිග්ගණ්හිතුං අරහති. එවරූපංහිදානං නාම උළාරදානං හොති. තං යෙසුදුස්සීලෙසුදිය්යති. තෙසං ඛෙත්ත දුට්ඨත්තා දායකෙන ඉච්ඡිතපත්ථිතං ඵලං න සම්පාදෙති. නිප්ඵලං වා හොති. අප්පප්ඵලං වා. එවංසති, තෙ දායකඤ්ච විරාධෙන්ති නාම. පුඤ්ඤප්ඵලානි ච විනාසෙන්ති නාම. සයඤ්ච තංදානං පටිග්ගහණතො වා පරිභොගතො වා සද්ධාදෙය්යං විනිපාතනතො වා දුග්ගති භාගිනො හොන්ති. තස්මාතෙ එවරූපං දානං පටිග්ගණ්හිතුං නාරහන්තීති. ‘‘උපසම්පදාකම්මං සම්මුති නාමා’’ති එකෙන පරියායෙන සම්මුති කම්මං නාම. තඤ්හි කාමංතෙර සසුසම්මුති කම්මෙසුනාගතං. ඤත්ති චතුත්ථ කම්මවාචා සඞ්ඛාතාය පන සඞ්ඝසම්මුතියා සිද්ධත්තා තෙන පරියායෙන සම්මුති කම්මන්ති වුච්චතීති. ‘‘උපසම්පන්නභූමිං පත්වා’’ති උපසම්පන්නභූමි සඞ්ඛාතං උපරිඨානන්තරං පත්වා. තථා හි වුත්තං විනයෙ භික්ඛු විභඞ්ගෙ. ඤත්ති චතුත්ථෙන කම්මෙන අකුප්පෙන ඨානාරහෙනාති. තත්ථ, ‘‘ඨානාරහෙනා’’ති උපසම්පන්න භූමිසඞ්ඛාතං ඨානන්තරං පාපෙතුං අරහෙනාති අත්ථො. ‘‘උපසම්පන්නභූමී’’ති ච උපසම්පන්න සීලං වුච්චති. ‘‘විනයකම්මෙසු පසිද්ධො’’ති. සුණාතුමෙභන්තෙ සඞ්ඝො තිආදීසු පාකටො. අපිච ‘‘සම්මුති සඞ්ඝො’’ති, දෙවසඞ්ඝාසමාගතාතිආදීසු විය බහූනං සමූහනට්ඨෙන ලොකසම්මුතියා සිද්ධොසඞ්ඝො සම්මුති සඞ්ඝොතිපි යුජ්ජති. ‘‘අරියපුග්ගලසමූහො’’ති පුථුජ්ජනකල්යාණකො භික්ඛු පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සොතාපත්ති මග්ගට්ඨෙ සඞ්ගහිතොති, තෙන සහ අට්ඨවිධො අරිය පුග්ගලසමූහො. ‘‘සම්මුති සඞ්ඝෙ අන්තොගධොයෙවා’’ති එතෙන දක්ඛිණෙය්යසඞ්ඝො නාම විසුං නවත්තබ්බො. තස්මිඤ්ච නවත්තබ්බෙ සති, සම්මුති සඞ්ඝොතිපි වත්තබ්බ කිච්චං නත්ථි. භගවතො සාවකසඞ්ඝො ත්වෙව වත්තබ්බං හොතීති දස්සෙති. සච්චමෙතං. ඉධ පන සඞ්ඝවචනෙන ආගතට්ඨානස්ස දුවිධත්තා සඞ්ඝස්ස දුවිධතා වුත්තා. තත්ථ සම්මුති සඞ්ඝස්ස ආගතට්ඨානං විනයකම්මෙසූති වුත්තමෙව. ඉදානි අරියසඞ්ඝස්ස ආගතට්ඨානං දස්සෙන්තො ‘‘තථාපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සරණ ගමන…පෙ.… අනුස්සතිට්ඨානෙසු උපසම්පන්නභූතො භික්ඛුසඞ්ඝොව ගහෙතබ්බො. දක්ඛිණාවිසුද්ධිට්ඨානෙ පන පුග්ගලිකදානෙසු චතූහි සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො උපාසකොපි සාමණෙරොපි යුජ්ජති. සඞ්ඝික දානෙසු පන භික්ඛුසඞ්ඝොව. ‘‘තථා තථා සංවණ්ණෙත්වා’’ති ආහුනෙය්යො, පාහුනෙය්යො, දක්ඛිණෙය්යො, අඤ්ජලීකරණීය්යො, අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා, තිආදිනාසුට්ඨු ථොමෙත්වා. සො දක්ඛිණෙය්ය සඞ්ඝො. ‘‘පුථුජ්ජන සඞ්ඝො’’ති ඉදං අරිය සඞ්ඝෙන විනාකෙවලං පුථුජ්ජනසඞ්ඝං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච සඞ්ඝ වචනෙන සඞ්ඝ පරියාපන්නො එකොපි භික්ඛු ගහෙතබ්බො. සො සචෙ පුථුජ්ජනො හොති, අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං නහොති. යදි අරිය පුග්ගලො හොති, අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං හොති.
දක්ඛිණවිභඞ්ගසුත්තෙ සඞ්ඝිකදානෙ භවිස්සන්ති ඛො පනානන්ද ගොත්රභුනො කාසාවකණ්ඨා දුස්සීලා පාපධම්මා. තෙසංපි සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං දස්සන්ති. තදාපානන්ද සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අප්පමෙය්යන්ති වදාමීති වුත්තත්තා සඞ්ඝිකට්ඨානං පත්වා කොචි භික්ඛු දක්ඛිණෙය්ය සඞ්ඝෙ අසඞ්ගහිතොති නත්ථීති දට්ඨබ්බො.
ඛෙත්තං දූසෙන්තීති ඛෙත්තදුට්ඨානි. තිණානි. ඛෙත්තදුට්ඨා කිලෙසා. වුත්තඤ්හිධම්මපදෙ.
තිණදොසානි ඛෙත්තානි, රාගදොසා අයංපජා;
තස්මාහි වීතරාගෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.
තිණදොසානි ඛෙත්තානි, දොසදොසා අයංපජා;
තස්මාහි වීතදොසෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.
තිණදොසානි ඛෙත්තානි, මොහදොසා අයංපජා;
තස්මාහි වීතමොහෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලන්ති.
ඉධ පන සාතිස්සයතො ඛෙත්තදුට්ඨෙ කිලෙසෙ දස්සෙතුං ‘‘සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡානුසයාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘සබ්භාවා’’ති සන්තස්ස විජ්ජමානස්සභාවො සබ්භාවොතිවිග්ගහො. ‘‘අස්සා’’ති පුථුජ්ජන සඞ්ඝස්ස. ‘‘සද්ධම්මපදෙ වුත්තනයෙනා’’ති අපිචයදග්ගෙනාති වුත්තනයෙන.
සසද්ධම්මගණුත්තමපදත්ථානුදීපනී නිට්ඨිතා.
8. ‘‘අභිවාදියා’’ති සුඛීහොහිසප්පුරිසාති එවං අභිවදාපෙත්වා. අභිවාදනඤ්ච නාම වන්දනාමෙවාති වුත්තං ‘‘වන්දිත්වා’’ති. වන්දන්තොහි වන්දනෙය්යෙ වුද්ධෙ තථා වදාපෙති නාම. තථා වදනඤ්ච වන්දනෙය්යානංවුද්ධානං වත්තං. ‘‘පච්චුපට්ඨාපෙත්වා’’ති පටිමුඛං උපට්ඨාපෙත්වා. ‘‘තිවිධා’’ති ද්වාර භෙදෙන තිවිධා. ‘‘වන්දනෙය්යාන’’න්ති බුද්ධාදීනං. ‘‘නිපජ්ජන්තො’’ති නිපතන්තො. ‘‘අවන්දියෙසූ’’ති භික්ඛූහි අවන්දිතබ්බෙ සුනවකතරාදීසු. ‘‘ගුණපදානී’’ති ගුණදීපකානි අරහං සම්මාසම්බුද්ධොතිආදිපදානි. එත්ථචකායෙනවන්දතීතිආදි උපචාර වචනං හොති. යථා චක්ඛුනා රූපං පස්සතීති. තථාහි වුත්තං අට්ඨකථාසු චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති කරණවසෙන චක්ඛූති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සන සමත්ථෙන චක්ඛු විඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා. පොරාණා පනාහු චක්ඛු රූපං න පස්සති, අචිත්තත්තා. චිත්තං න පස්සති, අචක්ඛුත්තා. ද්වාරාරම්මණ සඞ්ඝට්ටනෙ පන සති චක්ඛු පසාදවත්ථු කෙනචිත්තෙන පස්සති. ඊදිසී පනෙසා කථා ධනුනා විජ්ඣතීතිආදීසු විය සසම්භාර කථානාම හොති. තස්මා චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති චක්ඛු විඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වාති අයමෙවෙත්ථ අත්ථොති. එත්ථහි ‘‘කායෙනා’’ති කාය විඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතං ද්වාර රූපං කරණං හොති. තස්මා චක්ඛුනාති වචනෙ උපචාර වචනෙ සති කායෙනාති වචනංපි උපචාර වචනන්ති විඤ්ඤායති. තථා චක්ඛුනාති පදෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙනාති අත්ථෙ සති කායෙනාති පදෙපි කායකම්මෙනාති අත්ථො විඤ්ඤායති. වාචාය වන්දති, මනසාවන්දතී,ති පදෙසුපි එසනයො. එවඤ්ච සති, කාය කම්මෙනවන්දාමි, වචීකම්මෙන වන්දාමි, මනොකම්මෙන වන්දාමි, තීහි කම්මෙහි වන්දාමීති ඉදමෙව මුඛ්යවචනන්ති සිද්ධං හොති. සබ්බමිදං ඉන්ද්රිය සංවරසීලට්ඨානෙ අට්ඨකථාසු ආගතත්තා වුත්තං. චක්ඛුනාති ඉදං පන මුඛ්ය කරණ වචනමෙව සම්භවති. කස්මා, චක්ඛුස්ස දස්සනසඞ්ඛාතස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථු පුරෙජාතින්ද්රියපච්චයවිසෙසත්තා. සොතෙන සද්දංසුත්වාතිආදීසුපි එසනයො.
කායෙනවන්දති, වාචායවන්දතී,ති එත්ථ තංකායවචීවිඤ්ඤත්ති රූප ද්වයං කිඤ්චාපි සහජාත චෙතනා කම්මෙන ජාතං හොති. න තං චෙතනාකම්මං විඤ්ඤත්ති ද්වයෙනජාතං. එවං සන්තෙපි තං රූප ද්වයං තස්සාචෙතනාය කායවන්දනාකම්ම, වචීවන්දනාකම්ම සිද්ධියා උපනිස්සය පච්චයවිසෙසො හොති. යථාතං මාතිතො ජාතො පුත්තො වුද්ධි පත්තො තං තං කම්මෙසු මාතුයා බල වූපනිස්සයො හොති. එවඤ්ච කත්වා තං රූපද්වයං අභිධම්මෙ ද්වාරරූපන්ති වුත්තං. තස්මා ‘කායෙන, වාචායා,ති ඉදංපි මුඛ්ය කරණ වචනමෙවාති දට්ඨබ්බං. කායෙනාති පන කායකම්මෙනාති අත්ථෙ සති, තස්සකම්මස්ස වන්දනාකිරියාය සහ අභෙදො ආපජ්ජතීති චෙ. නාපජ්ජති. කස්මා චෙතනාහං භික්ඛවෙ කම්මං වදාමි, චෙතයිත්වා කම්මං කරොති ‘කායෙන, වාචාය, මනසාති ඉමස්මිං සුත්තෙ යථාහි ‘‘චෙතයිත්වා’’ති පුරිමචෙතනාහි චෙත යිත්වා. ‘‘කම්මං කරොතී’’ති පච්ඡිමං සන්නිට්ඨාපන චෙතනා කම්මං කරොතීති අත්ථො. තථා ඉධපි පුරිමපච්ඡිමචෙතනා සම්භවතොති. එත්ථ හි ‘‘කායකම්මෙනා’’ති පුරිමචෙතනා කම්මං ගය්හති. ‘‘වන්දතී’’ති පච්ඡිම සන්නිට්ඨාපනචෙතනාකම්මන්ති.
9. ‘‘රචයන්තො’’ති විදහන්තො. ‘‘රචයිස්සතී’’ති අපච්චක්ඛෙ අතීතෙ අනාගතවචනං. ‘‘පොත්ථකාරුළ්හ’’න්ති පොත්ථක පත්තෙසුලිඛනවසෙන ආරුළ්හං.
10. අභිධම්මත්ථපදෙ. ‘‘අභිධම්මෙ’’ති අභිධම්මප්පකරණෙ. ‘‘එත්ථ, එතෙනා’’ති වචනෙහි සඞ්ගහසද්දස්ස එකසෙසවිධානංපි විඤ්ඤායති. ‘‘අඤ්ඤංපාළිද්වයං වුච්චති’’. කස්මාතං පාළිද්වයං අභිධම්මො නාමාති වුත්තං ‘‘තඤ්චා’’තිආදි. ‘‘යථාපවත්තෙ’’ති අත්තනො පච්චයානුරූපං පවත්තෙ. ‘‘පරමත්ථධම්මෙ එවා’’ති ද්වෙ මෙ භික්ඛවෙ පුග්ගලා, තයොමෙභික්ඛවෙ පුග්ගලාතිආදිනා පඤ්ඤත්තිවොහාරෙන පවත්තාපි දෙසනා පරමත්ථ ධම්මෙහි විනා නපවත්තති. පරමත්ථ ධම්මානං නානත්තවසෙනෙව පුග්ගලානං නානත්තසම්භවතො. තස්මා පරමත්ථධම්මෙ එව දීපෙති. න ආණාවිධානං දීපෙති. ‘‘ද්වීසුධම්මෙසූ’’ති නිද්ධාරණෙ භුම්මවචනං. ‘‘යොඉතරතො’’ති නිද්ධාරණීයං. ‘‘යො’’ති යො ධම්මො. ‘‘ඉතරතො’’ති ඉතර ධම්මතො සුත්තන්ත ධම්මතො. ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’ති ඉමිනාකාරණෙනාති අත්ථො. අට්ඨකථාසු වුත්තන්ති සම්බන්ධො. දෙසෙතබ්බප්පකාරානං අනවසෙසවිභත්තිවසෙන අතිරෙකතා, සුද්ධ ධම්මාධිට්ඨාන දෙසනා පවත්තිවසෙන විසෙසතා යොජෙතබ්බා. ‘‘යතො’’ති යස්මා අනවසෙසවිභත්තිතො, අතිවිත්ථාරදෙසනාභාවතොති වුත්තං හොති. කස්මා දෙවෙසු එව දෙසෙන්තීති ආහ ‘‘න හි මනුස්සා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘න හි මනුස්සා පටිග්ගහෙතුං සක්කොන්තී’’ති සම්බන්ධො. ‘‘පවත්තනයොග්ය’’න්ති පවත්තනත්ථාය පහොන්තං. ‘‘කථාමග්ග’’න්ති දෙසනාකථාපබන්ධං. ‘‘එකමාති%
අනුදීපනීපාඨ
1. චිත්තසඞ්ගහඅනුදීපනා
අනන්තඤ්ඤාණං නත්වාන, ලොකාලොකකරං ජිනං;
කරිස්සාමි පරමත්ථ-දීපනියා නුදීපනිං.
[තත්ථ, ලොකාලොකකරන්ති දසසහස්සිලොකධාතුයං චතුස්සච්චධම්මදෙසනාලොකකාරකං. පරමත්ථදීපනීති එත්ථ අත්ථො දුවිධො පධානත්ථොච පරියායත්ථොච. තත්ථ පධානත්ථො පරමත්ථොනාම, පධානත්ථොතිච පදවාක්යානං මුඛ්යත්ථො උජුකත්ථො. පරියායත්ථොපි කොචි, යුත්තරූපො අත්ථො පරමත්ථො යෙව. පරමත්ථංදීපෙතිපකාසෙතීතිපරමත්ථදීපනී]. තංපර මත්ථදීපනිංකරොන්තොආචරියො පථමංතාව බුද්ධස්සභගවතො පණාමංකරොති ‘‘උදයායස්සා’’තිආදිනා.
තත්ථ ‘‘උදයා’’ති උදයතොඋග්ගමනතො. ‘‘යස්සා’’ති යස්ස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධමහාසූරස්ස. ‘‘එකස්සා’’ති අදුතීයස්ස, අසදි සස්සවා. ‘‘සද්ධම්මරංසිජාලිනො’’ති එත්ථසද්ධම්මොතිසත්ථුසා සනධම්මොවුච්චති. තත්ථච චතුරාසීතිසහස්සධම්මක්ඛන්ධසඞ්ඛාතො දෙසනාසද්ධම්මොඉධාධිප්පෙතො. සද්ධම්මසඞ්ඛාතංරංසිජාලංඅස්ස අත්ථීති සද්ධම්මරංසිජාලී. තස්සසද්ධම්මරංසිජාලිනො. ‘‘පබුජ්ඣිංසූ’’ති විකසිංසු, චතුස්සච්චඤ්ඤාණවිකාසංතඤ්ඤාණසම්ඵුල්ලං පාපුණිංසු. ‘‘ජනම්බුජා’’ති ජනසඞ්ඛාතාඅම්බුජා. තත්ථජනානාම ඉධබොධනෙය්යසත්තා අධිප්පෙතා, යෙසබ්බඤ්ඤුදෙසනං සුත්වා චතුස්සච්ච ධම්මං බුජ්ඣිස්සන්ති. අම්බුජාතිපදුමා. ‘‘ජාතික්ඛෙත්තෙමහාසරෙති’’ ජාතික්ඛෙත්ත සඞ්ඛාතෙ ජනම්බුජමහාසරෙ. තත්ථ ජාතික්ඛෙත්තං නාමදසසහස්ස චක්කවාළං, යං එකං බුද්ධක්ඛෙත්තන්ති වුච්චති. යත්ථ ච මහාබොධිසත්තානං බුද්ධභාවත්ථාය පථමමහාභිනීහාරකාලාදීසු එකප්පහාරෙනපථවිකම්පනාදීනිපවත්තන්ති. යත්ථචවසන්තාදෙවබ්රහ්මානො බුද්ධපරිසාහොන්ති. ජාතික්ඛෙත්තෙමහාසරෙයස්ස එකස්ස සද්ධම්මරංසිජාලිනො මහාසූරස්ස උදයා තස්මිං ජාතික්ඛෙත්තෙ මහාසරෙ ජනම්බුජාපබුජ්ඣිංසූතියොජනා.
‘‘තං මහාසූර’’න්ති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධමහාසූරියමණ්ඩලං. ජනම්බුජ සන්තානෙසුපවත්තං මහන්තං මොහතමංනූදති අපනෙති, සද්ධම්මරංසිජාලං විස්සජ්ජන්තො අන්තරධාපෙතීති මහාමොහතමොනුදො. තං ‘‘මහාමොහතමොනුදං’’.
එවං බුද්ධස්සපණාමං කත්වා අත්තනා ඉච්ඡිතං පණාමප්පයොජනං පරිණාමෙන්තො ‘‘සඤ්ජාත’’න්තිආදිමාහ. ‘‘සොමහාසූරොමය්හං හදයෙ සඤ්ජාතං තමොඛන්ධං පනූදත’’න්තියොජනා. තත්ථ ‘‘සඤ්ජාත’’න්ති සුට්ඨුජාතං, අනමතග්ගෙසංසාරෙ දළ්හං පවත්තන්ති අත්ථො. ‘‘තමොඛන්ධ’’න්ති මහාමොහතමොඛන්ධං. සබ්බකිලෙසතමොඛන්ධං වා. අන්තරායකරානි උපවීළකොපඝාතකකම්මානිපි තමොඛන්ධෙ සඞ්ගහිතානි එව. තථා රොගාදයො අන්තරාය ධම්මාපි තමොජාතිකාඑවතමොතමපරායනොතිආදීසු. ‘‘පනූදත’’න්ති පනූදතු, අපනෙතු, අන්තරධාපෙතු.
එවං සප්පයොජනං පණාමං කත්වා ඉදානි සනිදානං ගන්ථප්පටිඤ්ඤං කරොන්තො ‘‘පොරාණකෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිදානං නාම ගන්ථප්පටිඤ්ඤාය ආසන්නකාරණං. කතධංපනතන්ති, සාරත්ථාභිමානීනං යාචනඤ්චසඞ්ගහස්සවිපුලත්ථතා ච.
තත්ථ ද්වීහි ගාථාහි සකාරණං යාචනං දස්සෙති. පුන ද්වීහි ගාථාහි සඋපමංවිපුලත්ථතංදස්සෙති. ‘‘තස්මා’’තිආදිනා ගන්ථප්පකාර ගන්ථගුණෙහි සහගන්ථප්පටිඤ්ඤං දස්සෙති. තත්ථ ආදිගාථායං ‘‘අභිධම්මත්ථසඞ්ගහෙ පොරාණකෙහි විඤ්ඤූහි වණ්ණිතා බහූවණ්ණනා ඉධලොකම්හිදිස්සන්තී’’ති යොජනා. ‘‘වණ්ණනා’’ති පොරාණටීකායො වුච්චන්ති. එවඤ්චසති කස්මා අභිනවං වණ්ණනං යාචන්තීති. ‘‘යෙ සාරත්ථාභිමානිනො, තෙ තාහිබහූහි පොරාණවණ්ණනාහිතුට්ඨිං නවින්දන්ති. තස්මා තං යාචන්තී’’තියොජනා. එතෙන අප්පසාරත්ථා එව තාපොරාණවණ්ණනායොතිපි දීපෙතියෙව. තත්ථ ‘‘තුට්ඨි’’න්ති සන්තුට්ඨිං. නවින්දන්තිනපටිලභන්ති. ‘‘යෙ’’තියෙජනා.
සාරත්ථමෙව අභිමානෙන්ති, විසෙසෙන නන්දන්තිසීලෙනාති සාරත්ථාභිමානිනො. තෙනවින්දන්තීතිපුරිමෙනසම්බන්ධො. පුන ‘‘තෙ’’ති තාහි තුට්ඨිං අවින්දන්තා තෙජනා. ‘‘ම’’න්ති අත්තානං නිද්දිසති. ‘‘සඞ්ගම්මා’’ති සමාගන්ත්වා. යස්මා පරමත්ථස්සදීපනං යාචන්ති, තස්මා ඉමිස්සාටීකාය ‘‘පරමත්ථදීපනී’’ති නාමංපි සිද්ධංහොති. ‘‘මහණ්ණවෙ’’ති මහාසමුද්දෙ. ‘‘රතනානී’’ති සුවණ්ණරජතාදීනි රතනානි. ‘‘උද්ධරිත්වා’’ති උද්ධං ආහරිත්වා. ‘‘යථිච්ඡකංවී’’තියථිච්ඡිතංපි. යත්තකං ඉච්ඡන්ති, තත්තකංවීති අධිප්පායො. ‘‘දජ්ජෙය්යුං’’ති දදෙය්යුං. කාමං දදන්තූති අත්ථො. එය්යාදිවචනානං අනුමති අත්ථෙපවත්තනතො. ‘‘නවත්තබ්බාවඌනතා’’ති මහණ්ණවෙරතනානං ඌනතාහානිතා නවත්තබ්බාව. කස්මා, අපරිමාණ රතනාධිට්ඨානත්තා මහාසමුද්දස්ස. යතො සො සාගරොති වුච්චති, සානංධනරතනානං ගෙහගබ්භසදිසත්තාසාගරොති හිස්ස අත්ථො.
‘‘තථෙවෙත්ථා’’ති එතස්මිං අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහෙතථෙව. ‘‘විපුලත්ථා’’ති මහන්තා අත්ථා. ‘‘රතනූපමා’’ති මහණ්ණවෙ රතනසදිසා. ‘‘සතක්ඛත්තුංපී’’ති අනෙකසතවාරංපි. ‘‘වණ්ණෙය්යුං’’ති කාමංවණ්ණෙන්තු. ‘‘පරියාදින්නා’’ති පරිතො අනවසෙසතො ආදින්නා ගහිතා. පරික්ඛීණාති වුත්තං හොති. ‘‘නහෙස්සරෙ’’ති නහෙස්සන්ති නභවිස්සන්ති. ‘‘තස්මා’’ති යස්මාච යාචන්ති, යස්මාච පරියාදින්නානහෙස්සන්ති, තස්මා. ‘‘තාසුවණ්ණනාසූ’’ති තාසු පොරාණටීකාසු. ‘‘වණ්ණන’’න්ති අභිනවවණ්ණනං, අභිනවටීකංකරිස්සන්ති සම්බන්ධො. කීදිසංවණ්ණනං කරිස්සතීති ආහ ‘‘නානාසාරත්ථ සම්පුණ්ණ’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘උත්තානපදබ්යඤ්ජන’’න්ති උත්තානපදඤ්ච උත්තානවාක්යඤ්ච. ‘‘නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාර’’න්ති නාතිසඞ්ඛෙපංනාතිවිත්ථාරඤ්ච. මන්දා බුද්ධි යෙසං තෙ මන්දබුද්ධිනො. ‘‘මන්දා’’ති මුදුකා. ‘‘බුද්ධී’’ති ඤාණං. මන්දබුද්ධිනො සොතුජනෙ පබොධෙති විකාසෙති, ඤාණ විකාසංපාපෙතීති මන්දබුද්ධිප්පබොධනා. ‘‘කරිස්ස’’න්ති කරිස්සාමි. ‘‘ත’’න්ති තංවණ්ණනං. ‘‘පරමත්ථෙසුපාටවත්ථිනොසුණන්තූ’’ති යොජනා. පටුනොභාවොපාටවං. පටුනොති බ්යත්තස්සපණ්ඩිතස්ස. පාටවෙන අත්ථො යෙසං තෙ පාටවත්ථිනො. ඉතිසද්දො පරිසමාපනජොතකො. සො හි ගන්ථාරබ්භවිධානස්ස ඉධපරිසමාපනං පරිනිට්ඨානං ඤාපෙතුං ගන්ථාරබ්භවාක්යස්සපරියන්තෙ යොජිතො. අවයව වාක්යානං පියොජීයතියෙව. එසනයොසබ්බත්ථ.
ගන්ථාරබ්භගාථාවණ්ණනානිට්ඨිතා.
1. එවං ගන්ථාරබ්භවිධානං කත්වා ඉදානි ආදිගාථාය සම්බන්ධං දස්සෙන්තො ‘‘අභිධම්මත්ථසඞ්ගහ’’න්තිආදිමාහ. සම්බන්ධන්ති කාරණප්ඵලසංයොගං. තත්ථ ගාථාපවත්තනං කාරණං නාම. පඤ්චපිණ්ඩත්ථ දස්සනං ඵලං නාම. කාරණප්ඵලසංයොගො සම්බන්ධොනාම. ‘‘සප්පයොජනෙ’’ති ඵලප්පයොජනසහිතෙ. ගන්ථෙන අභිධාතබ්බො කථෙතබ්බොති ගන්ථාභිධෙය්යො. නිපතස්ස කම්මං නිපච්චං. නිපච්ච කිරියා, නිපච්චාකාරො, නිපච්චකාරස්සකරණන්ති සමාසො. ‘‘සා’’ති රතනත්තයවන්දනා. දස්සිතාතිසම්බන්ධො. ‘‘අභිහිතා’’ති කථිතා. පකාසිතාති වුත්තං හොති. ‘‘පධානත්ථභූතා’’ති අධිප්පෙතත්ථභූතාති අධිප්පායො. දුවිධොහි අත්ථොවචනත්ථො ච අභිධානත්ථොච. තත්ථ ගච්ඡතීති ගතො, පුරිසොති වුත්තෙගච්ඡති පදෙන වුත්තො යොකොචි ගච්ඡන්තො වචනත්ථොනාම. පුරිසොති පදෙනදස්සිතො පධානත්ථො අධිප්පෙතත්ථො අභිධෙය්යත්ථො නාමාති. ‘‘අභිධම්මත්ථා’’ති.
තත්ථ වුත්තාභිධම්මත්ථා, චතුධා පරමත්ථතො;
චිත්තං චෙතසිකං රූපං, නිබ්බානමිති සබ්බථා. ති
එවං වුත්තා අභිධම්මත්ථා. එවං වුත්තත්තායෙවච තෙචත්තාරො අභිධම්මත්ථා එව ඉධපධානත්ථභූතාති ච, - පධානත්ථාඑව ඉධගන්ථාභිධෙය්ය භාවෙන අධිප්පෙතාති චවිඤ්ඤායතීති අධිප්පායො.
කෙචිපනවදෙය්යුං, තෙඅභිධම්මත්ථා සඞ්ගහප්පකරණං පත්තා විසුං සඞ්ගහත්ථානාමභවෙය්යුං, නඅභිධම්මත්ථා නාම. ඉධ ච සඞ්ගහත්ථා එව අභිධෙය්යභාවෙන අධිප්පෙතාති වුත්තං අභිධෙය්යො අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහප්පදෙනාති. වුච්චතෙ. තෙඅභිධම්මත්ථා සඞ්ගහප්පකරණං පත්තාපි අභිධම්මත්ථා එවනාම හොන්ති, න විසුං සඞ්ගහත්ථානාම. තත්ථ වුත්තාභිධම්මත්ථාතිහි වුත්තං, නතුවුත්තං තත්ථ වුත්තාසඞ්ගහත්ථාති. එවඤ්චසති සඞ්ගහිතභාවමත්තං විසිට්ඨං හොති. තදෙව ඉධ අභිධෙය්යො නාම සියාති වුත්තං ‘‘සඞ්ගහිතභාවොපි අභිධෙය්යො යෙවා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘සඞ්ගහිතභාවො’’තිචිත්තසඞ්ගහො, චෙතසිකසඞ්ගහොතිආදිනා සඞ්ගහණකිරියා. සා සඞ්ගහිතෙහි ධම්මෙහි අඤ්ඤා නහොති. තෙස්වෙවධම්මෙසුසඞ්ගය්හතීති වුත්තං ‘‘සඞ්ගහිතභාවොපි අභිධෙය්යො යෙවා’’ති. කිඤ්චාපිතෙහි අඤ්ඤානහොති, තෙ ස්වෙව සඞ්ගය්හති. සාපන ගන්ථස්සපධානත්ථො නහොති. ඉධ ච පධානත්ථොව අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘තංනසුන්දර’’න්ති. කස්මා නසුන්දරන්ති ආහ ‘‘නහිසො’’තිආදිං. එත්ථචහිසද්දො ඉමස්ස වාක්යස්සහෙතුවාක්යභාවං ජොතෙති. එසනයොපරත්ථපි. ‘‘ඉතොපට්ඨාය චා’’තිආදි ගන්ථ ගරුදොසවිවජ්ජනං. තත්ථ ‘‘ඉමස්සසඞ්ගහස්සා’’ති ඉමස්සඅභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස. ‘‘දුතීයා’’තිදුතීයාටීකා. ‘‘ද්වෙපී’’ති ද්වෙපිටීකායො. ‘‘විසුද්ධිමග්ගෙමහාටීකා’’ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන කතාපරමත්ථමඤ්ජූසානාමටීකා. සා බ්රම්මරට්ඨෙ තිරියපබ්බතවාසිනා ථෙරෙනකතං චූළටීකං උපාදාය මහාටීකාති පාකටා. තංසන්ධායෙතං වුත්තං.
ගන්ථප්පකාරොච පකාරවන්තෙහි ධම්මෙහි සහෙවසිජ්ඣති, විනා නසිජ්ඣතීති අධිප්පායෙන ‘‘සොඅභිධම්මත්ථපදෙනා’’ති වුත්තං. කාමඤ්ච සො තෙහි සහෙවසිජ්ඣති, විනානසිජ්ඣති. අභිධම්මත්ථපදං පන සඞ්ගහණකිරියාපකාරංන වදතීති වුත්තං ‘‘තං නසුන්දර’’න්ති. දුවිධං නාමං අන්වත්ථනාමං රුළිනාමන්ති. තත්ථ, අත්ථානුගතං නාමං අන්වත්ථනාමං, යථා සුඛිතස්සජනස්ස සුඛොතිනාමං. අත්ථරහිතං ආරොපිතං නාමං රුළිනාමං, යථා දුක්ඛිතස්සජනස්ස සුඛොති නාමං. ඉධ පන අන්වත්ථනා මන්තිදස්සෙතුං ‘‘අත්ථානුගතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘අත්ථානුගතා’’ති සකත්ථානුගතා. සද්දප්පවත්තිනිමිත්තානුගතාති වුත්තං හොති. ‘‘ගන්ථසමඤ්ඤා’’ති ගන්ථසම්මුති. ගන්ථස්සනාමන්ති වුත්තං හොති. සඞ්ගහගන්ථොනාම පාළියංතත්ථ තත්ථ විප්පකිණ්ණෙධම්මෙ එකත්ථ සභාගරාසිකරණවසෙන පවත්තො ගන්ථො. තං උග්ගණ්හන්තො අප්පකෙන ගන්ථෙනබහුකෙධම්මෙසුඛෙනජානාති. ‘‘තදුග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙනා’’ති තස්සඋග්ගහොච පරිපුච්ඡාචාති ද්වන්දො. ආදිසද්දෙන ධාරණාදීනි සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ පාඨස්සවාචුග්ගතකරණං උග්ගහොනාම. උග්ගහි තස්සපාඨස්ස අත්ථග්ගහණං පරිපුච්ඡානාම. ‘‘අනායාසතො’’ති නිද්දුක්ඛෙන. ‘‘ලද්ධබ්බංඵලානුඵල’’න්ති සම්බන්ධො. සරූපතො අවබුජ්ඣනං සරූපාවබොධො. ආදිසද්දෙන ලක්ඛණාවබොධො රසාව බොධොතිආදිං සඞ්ගණ්හාති. අනුපාදාපරිනිබ්බානං අන්තො පරියොසානං යස්සාති අනුපාදාපරිනිබ්බානන්තං. තත්ථ ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බාන’’න්ති තණ්හාදිට්ඨීහි ඛන්ධෙසු අනුපාදායපරිනිබ්බානං. අනුපාදිසෙස පරිනිබ්බානන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ඵලානුඵල’’න්ති ඵලඤ්චෙව අනුඵලඤ්ච. තත්ථ ‘‘ඵල’’න්ති මූලප්ඵලං. ‘‘අනුඵල’’න්ති පරම්පරප්ඵලං. පයොජෙතීති ‘‘පයොජනං’’. පයොජෙතීති නියොජෙති. කිං නියොජෙති. ඵලත්ථිකංජනං. කත්ථ නියොජෙති. ඵලනිබ්බත්තකෙකම්මෙ. කිමත්ථාය නියොජෙති. තස්සකම්මස්ස කරණත්ථායාති. ඵලානුභවනත්ථාය තත්ථතත්ථ ඵලානුභවනකිච්චෙසු පයුජ්ජීයතීති පයොජනන්ති පිවදන්ති. ‘‘සාමත්ථියතො’’ති වචනසාමත්ථියතො. කිං වචනසාමත්ථියන්ති. කාරණවචනං ඵලංපිදීපෙති. ඵලවචනං කාරණංපිදීපෙති. යථාතං අසුකස්මිං රට්ඨෙ සම්මාදෙවො වුට්ඨොති වුත්තෙ තං රට්ඨංසු භික්ඛන්ති විඤ්ඤායති. අසුකරට්ඨං සුභික්ඛන්තිවුත්තෙ තස්මිං රට්ඨෙ සම්මාදෙවො වුට්ඨොති විඤ්ඤායතීති. පයොජනං පන අභිධම්මත්ථ සද්දෙන දස්සෙතබ්බං නත්ථි, සඞ්ගහවචනසාමත්ථියෙනෙව සිද්ධං හොතීති අධිප්පායෙන ‘‘සඞ්ගහසද්දෙනා’’ති වුත්තං. සාමත්ථියදස්සනෙ පන සුට්ඨු පරිපුණ්ණවචනං ඉච්ඡිතබ්බං හොති. ඉතරථා අනිට්ඨත්ථප්පසඞ්ගොපි සියාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තං න සුන්දර’’න්ති වත්වා ‘‘නහී’’තිආදිනා හෙතුවාක්යෙන තදත්ථං සාධෙති.
2. එවං සප්පයොජනෙ පඤ්චපිණ්ඩත්ථෙති එත්ථ පඤ්චපිණ්ඩත්ථෙ දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසංපඤ්චන්නං පිණ්ඩත්ථානං විසුංවිසුං පඤ්චප්පයොජනානි දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. ‘‘තත්ථා’’ති තෙසුපඤ්චසු පිණ්ඩත්ථෙසු. නසඞ්ඛ්යාතබ්බන්ති අසඞ්ඛ්යෙය්යං. සඞ්ඛාතුංඅසක්කුණෙය්යන්ති අත්ථො. නපමෙතබ්බන්ති අප්පමෙය්යං. පමෙතුං අසක්කුණෙය්යන්ති අත්ථො. එවං කිච්චපච්චයානං කත්ථචි සක්කත්ථ දීපනං හොති. සකවචනං පාළිවචනෙන සාධෙතුං ‘‘යථාහා’’ති පුච්ඡිත්වා පාළිගාථං ආහරි. තත්ථ ‘‘යථාහා’’ති කථං ආහ ඉච්චෙවත්ථො. අනන්තරෙ වුත්තස්ස අත්ථස්ස සාධකං වචනං කථං පාළියං ආහ, කථං අට්ඨකථායං ආහ, කථං ටීකායං ආහාති එවං යථාරහං අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘තෙතාදිසෙනිබ්බුතෙ අකුතොභයෙ පූජයතො’’ති යොජනා. තත්ථ ‘‘තෙ’’ති බුද්ධ බුද්ධ සාවකෙ. ‘‘තාදිසෙ’’ති තථා රූපෙසී ලක්ඛන්ධාදිගුණ සම්පන්නෙ. ‘‘නිබ්බුතෙ’’ති කිලෙස නිබ්බානෙන නිබ්බුතෙ. නත්ථි කුතොචි හෙතුතො භයං යෙසං තෙ අකුතො භයා. අනාගාමි ඛීණාසවා. ‘‘භය’’න්ති චිත්තුත්රාසභයං. ‘‘පූජයතො’’ති පූජෙන්තස්ස. ‘‘තං පයොජන’’න්තිතස්සාරතනත්තය වන්දනාය පයොජනං. ‘‘සඞ්ගහකාරා’’ති බුද්ධඝොසත්ථෙරාදයො පච්ඡිම අට්ඨකථාකාරා වුච්චන්ති. තෙහි පොරාණට්ඨකථාසු තත්ථ තත්ථ විප්පකිණ්ණෙපකිණ්ණකවිනිච්ඡයෙයුත්තට්ඨානෙසු සඞ්ගහෙත්වා අභිනව අට්ඨකථායො කරොන්ති. තස්මා සබ්බාඅභිනවඅට්ඨකථායො සඞ්ගහා නාම හොන්ති. තෙ ච ආචරියා සඞ්ගහකාරා නාම. තෙන වුත්තං ‘‘සඞ්ගහකාරාති බුද්ධඝොස. පෙ.… වුච්චන්තී’’ති. තෙ අන්තරාය නීවාරණමෙව ඉච්ඡන්තීති කථං විඤ්ඤායතීති චෙ. තෙසං වචනෙන විඤ්ඤායතීති දස්සෙතුං සඞ්ගහකාර ගාථං ආහරි. ‘‘රතනත්තයෙකතස්ස එතස්සනිපච්චකාරස්ස ආනුභාවෙන අන්තරායෙ අසෙසතොසොසෙත්වාති යොජනා. ‘‘හී’’ති ඤාපකහෙතු ජොතකො. ‘‘වුත්ත’’න්ති අට්ඨසාලිනියං වුත්තං.
3. ‘‘කථඤ්චහොතී’’ති සම්බන්ධො. ඉති අයං පුච්ඡා. ‘‘වුච්චතෙ’’ති විසජ්ජනා කථීයතෙ. ‘‘හී’’තිවිත්ථාරජොතකො. ‘‘වන්දනා කිරියාභිනිප්ඵාදකො පුඤ්ඤප්පවාහො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘අනෙක…පෙ.… වාරෙ’’ති අච්චන්ත සංයොගත්ථෙ උපයොග වචනං. ‘‘පුඤ්ඤාභිසන්දො’’ති පුඤ්ඤාභිසොතො, පුඤ්ඤප්පවාහොති තස්සෙව වෙවචනං. ‘‘සො ච පුඤ්ඤාතිස්සයො හොතී’’ති සම්බන්ධො. කස්මා සො පුඤ්ඤා තිස්සයො හොතීති. ඛෙත්ත සම්පත්තියා ච අජ්ඣාසය සම්පත්තියා ච හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අනුත්තරෙසූ’’තිආදිමාහ. සංවඩ්ඪිත්ථාති සංවඩ්ඪිතො. පුඤ්ඤාභිසන්දො. සංවඩ්ඪිතස්සභාවො සංවඩ්ඪිතත්තං. සුගන්ධෙහිවිය සුපරිසුද්ධංවත්ථං පරිභාවීයිත්ථාති පරිභාවිතො. පුඤ්ඤාභිසන්දොයෙව. පරිභාවිතස්ස භාවො පරිභාවිතත්තං. උභයත්ථාපි හෙතු අත්ථෙ නිස්සක්කවචනං. ‘‘මහාජුතිකො’’ති මහාතෙජො. ‘‘මහප්ඵලො’’ති මූලප්ඵලෙන මහප්ඵලො. ‘‘මහානිසංසො’’ති ආනිසංසප්ඵලෙන මහානිසංසො. ආනිසංසප්ඵලන්ති ච පරම්පරා ඵලං වුච්චති. අඤ්ඤං පුඤ්ඤං අතික්කමන්තො සයති පවත්තතීති අතිස්සයො. පුඤ්ඤඤ්ච තං අතිස්සයොචාති පුඤ්ඤාතිස්සයො. අතිස්සයපුඤ්ඤං, අධික පුඤ්ඤන්ති අත්ථො. ‘‘සො අනුබලං දෙති, ඔකාසලාභං කරොතී’’ති සම්බන්ධො. කථඤ්ච අනුබලං දෙති, කථඤ්ච ඔකාසලාභං කරොතීති ආහ ‘‘සයං පයොග සම්පත්තිභාවෙඨත්වා’’තිආදිං. තත්ථ පයොගසම්පත්තිනාම අතීත පුඤ්ඤකම්මානං බලවතරං උපත්ථම්භකකම්මං හොති. ‘‘බහිද්ධා’’ති බහිද්ධසන්තානතො. ‘‘විපත්තිපච්චයෙ සම්පත්තිපච්චයෙ’’ති යොජෙතබ්බං. තත්ථ, විපත්තිපච්චයානාම-රාජතොවා චොරතොවා-තිආදිනා ආගතා දුක්ඛුප්පත්තිපච්චයා. සම්පත්තිපච්චයානාම කායචිත්තානං සප්පාය පච්චයා. චත්තාරො පච්චයා ච උපට්ඨාකකුලානි ච ආරක්ඛ දෙවතාදයො ච සුඛුප්පත්ති පච්චයා. තෙහි පච්චයෙහි පාමොජ්ජ බහු ලස්ස ථෙරස්ස සන්තානෙ රත්තිදිවං පීතිපස්සද්ධිසුඛසමාධීනං පවත්තියා අජ්ඣත්තභූතා උතුචිත්තාහාරා ච අති පණීතා හොන්ති. තෙහි සමුට්ඨිතා සරීරට්ඨකධාතුයො ච අතිපණීතා එව හුත්වා උපබ්රූහන්ති. තත්ථ සරීරට්ඨකධාතුයො නාම පථවි ආදයො වාතපිත්තසෙම්හාදයොච. ‘‘අනුබලංදෙතී’’තිඅභිනවංථාමබලං පවත්තෙති. ‘‘පුඤ්ඤන්තරස්සා’’ති පවත්තිවිපාකජනකස්ස බහුවිධස්ස පුඤ්ඤ කම්මස්ස. ‘‘අථා’’ති තස්මිං කාලෙති අත්ථො. ‘‘බලවබලවන්තියො හුත්වා’’ති පකති බලතො අතිබලවන්තියො හුත්වා. ‘‘තස්මිං ථෙරසන්තානෙ’’ති සම්බන්ධො. ‘‘ඉට්ඨප්ඵලඝනපූරිතෙ’’ති ඉට්ඨප්ඵලභූතානං රූපසන්තතීනං ඝනෙන පූරිතෙ. ‘‘ඔකාසො නාම නත්ථී’’ති පතිට්ඨානොකාසො නාම නත්ථි. ‘‘ඉතී’’ති තස්මා. ‘‘දූරතො අපනීතානෙව හොන්තී’’ති සම්බන්ධො. ඉට්ඨප්ඵලසන්තානං විබාධන්ති නීවාරෙන්තීති ඉට්ඨප්ඵලසන්තානවිබාධකානි උපපීළකූපඝාතකකම්මානි. අනිට්ඨප්ඵල සන්තාන ජනකානි, අකුසල ජනක කම්මානි, අපුඤ්ඤ කම්මානීති තානිතිවිධානි අකුසලකම්මානි දූරතො අපනීතානෙව හොන්ති, තෙසං විපාකස්ස අනොකාසකරණෙනාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘නහී’’තිආදිං. ‘‘තතො’’ති තස්මා අපුඤ්ඤ කම්මානං දූරතො අපනීතත්තා. අභිවාදෙතබ්බානං මාතාපිතු සමණබ්රාහ්මණාදීනං අභිවාදනකම්මෙගරුංකරණං අභිවාදන සීලං නාම. තං අස්ස අත්ථීති අභිවාදනසීලී. ගුණවුද්ධවයවුද්ධෙ අපචෙති අත්තානං නීචවුත්ති කරණෙන පූජෙතිසීලෙනාති වුද්ධාපචායී. උභයත්ථාපිසම්පදාන වචනං. එවන්තිආදිනි ගමන වචනං. නිගමන්ති ච නිට්ඨඞ්ගමනං. තස්මාතිආදි ලද්ධගුණ වචනං. ලද්ධගුණොති ච තංතංපසඞ්ග විසොධනං පරිපුණ්ණං කත්වා ලද්ධොවිසුද්ධො අත්ථො වුච්චති. තථා වචන සාමත්ථියෙන ලද්ධො අත්ථන්තරොපි අයමිධ අධිප්පෙතො. ‘‘නකෙවලඤ්ච ථෙරස්සෙව අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථං හොතී’’ති යොජනා. ‘‘සොතූනඤ්චගහණ කිච්ච සම්පජ්ජනත්ථ’’න්තිසම්බන්ධො. සුණන්තීති සොතාරො. තෙසං. ‘‘ගණ්හන්තාන’’න්ති උග්ගණ්හන්තානං. ‘‘වන්දනාසිද්ධියා’’තිර තනත්තයෙවන්දනා පුඤ්ඤස්සසිද්ධිතො. ජවනවිනිච්ඡයෙ යස්මා අන්තරාය නීවාරණංනාම දිට්ඨධම්මෙ ඉච්ඡිතබ්බං ඵලං හොති. දිට්ඨ ධම්මො ච පථම ජවනස්ස විපාකක්ඛෙත්තං. තස්මා උපත්ථම්භන කිච්චං පත්වාපි පථම ජවන චෙතනා එව ඉධපරියත්තාති අධිප්පායෙන ‘‘දිට්ඨධම්මවෙදනීයභූතා’’ති වුත්තං. සා පන පථම ජවන චෙතනා උපත්ථම්භන කිච්චං පත්වාපි සබ්බදුබ්බලා එවසියා. කස්මා, අලද්ධාසෙවනත්තා. සෙස චෙතනායො එව බලවතියො සියුං. කස්මා, ලද්ධා සෙවනත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘සත්තජවනපක්ඛෙ අධිප්පෙතත්තා උපලද්ධබ්බත්තා තං නසුන්දර’’න්ති සම්බන්ධො. ‘‘ඉතී’’ති වාක්යපරිසමාපනං. ‘‘යථා අප්පමත්තකං හොති. එවමෙවං අප්පමත්තකං හොතී’’ති යොජෙතබ්බං. ‘‘තථාහී’’ති තතො එවාති අත්ථො. පට්ඨානෙපි=කබළීකාරොආහාරො ඉමස්සකායස්ස ආහාර පච්චයෙනපච්චයො=තිවිභත්තො. ඉතරථා ‘කබළීකාරො ආහාරො ආහාරසමුට්ඨානානං රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’ති විභත්තො සියාති. ‘‘අධුනාවා’’ති ඉමස්මිං භවෙ එව. එවං වන්දනායපයොජනං දීපෙත්වා ඉදානි සෙසානං පිණ්ඩත්ථානං පයොජනං දීපෙතුං ‘‘යස්මාපනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ, ‘‘ආදිතොවිදිතෙසතී’’තිආදිම්හි-භාසිස්සං අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහ-න්ති පදං සුත්වා විඤ්ඤාතෙසති, ‘‘උස්සාහොජායති’’. ඉමං උග්ගහෙත්වා සුදුල්ලභෙ අභිධම්මත්ථෙ ච අනායාසෙන ජානිස්සාම, තම්මූලකස්ස ච අනුපාදා පරිනිබ්බානන්තස්ස පයොජනස්සභාගිනො භවිස්සාමාති චිත්තුප්පාද සම්භවතොති අධිප්පායො.
පිණ්ඩත්ථානුදීපනා නිට්ඨිතා.
4. පදත්ථෙ. ‘‘බුජ්ඣී’’ති අඤ්ඤාසි. ‘‘එත්ථා’’ති එතස්මිං පදෙ. ච සද්දො වාක්යාරම්භ ජොතකො. වාක්යා රම්භොති ච මූලවාක්යෙ යං යං වත්තබ්බං අවුත්තං, තස්ස තස්ස කථනත්ථාය අනුවාක්යස්ස ආරම්භො. බුජ්ඣනකිරියාවුච්චතිඤාණං. කථංපනඅවිපරීතත්ථෙ පවත්තො සම්මාසද්දො අසෙස බ්යාපනං දීපෙතීති පුච්ඡාය පුරිමත්ථමෙ වබ්යතිරෙකතො ච අන්වයතො ච පුන විත්ථාරෙන්තො ‘‘තථාහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ, ‘‘තථාහී’’ති තස්ස වචනස්ස අයං විත්ථාරොති ජොතෙති. ‘‘අවිපරීත’’න්ති කිරියාවිසෙසන පදමෙතං. ‘‘අත්තනො විසයෙ එවා’’ති අත්තනො ඤාණවිසයෙ එව තෙසං විසයොචාති සම්බන්ධො. යස්මා එකොපි ධම්මො කාලදෙසසන්තානාදිභෙදෙන අනන්ත භෙදො හොති. තස්මා පදෙසඤාණිකා පච්චෙකබුද්ධාදයො එකධම්මංපි සබ්බාකාරතො ජානිතුං න සක්කොන්ති. තෙනාහ ‘‘තෙහී’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘සබ්බාකාරතො’’ති සභාවතො, හෙතුතො, පච්චයතො, ඵලතො, නිස්සන්දතො, කාලතො, දෙසතොතිආදිනා ආකාරෙන. ‘‘යත්ථා’’ති යස්මිං අවිසයෙධම්මෙ. ‘‘තෙ විපරීතං බුජ්ඣෙය්යුං, සො අවිසයො නාමධම්මොනත්ථී’’තියොජනා. තං විත්ථාරෙන්තො ‘‘තෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ, ‘‘තියද්ධගතෙ’’ති තීසුකාලෙසු ගතෙ පවත්තෙ. ‘‘අද්ධාමුත්තකෙ’’ති කාලත්තයවිමුත්තකෙ. ‘‘හත්ථමණිකෙවියා’’ති හත්ථ තලෙ ඨපිතමණිරතනානිවිය. ‘‘සබ්බෙ ධම්මා’’තිආදි පාළිසාධකං. තත්ථ, ‘‘ආපාත’’න්ති අභිමුඛං පතනං. ආබාධන්තිපි පාඨො, ඔත්ථරිත්වා උපට්ඨානන්ති අත්ථො. ‘‘සබ්බඤ්ඤුමහාභවඞ්ග’’න්ති සබ්බෙසංසබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං පච්ඡිමභවෙ පටිසන්ධිතො පට්ඨාය පවත්තං අට්ඨසු මහාවිපාකෙසු පථමමහාවිපාකං භවඞ්ග චිත්තං. ‘‘තත්ථා’’ති තස්මිං මහාභවඞ්ගෙ. ‘‘නිච්චකාලං උපට්ඨහන්තී’’ති සබ්බකාලං උපට්ඨානාකාර පත්තා හුත්වා තිට්ඨන්ති. කස්මා, කස්සචි ආවරණස්ස අභාවතො. ඉදංපිහි එකං උපට්ඨානං නාමාති. ‘‘ආවජ්ජනායා’’ති මනොද්වාරාවජ්ජන චිත්තෙන. ධම්මා මහන්තා. භවඞ්ගං පරිත්තකං. තස්මා පරිත්තකං භවඞ්ගං එකක්ඛණෙ මහන්තානං ධම්මානං නපහොතීති චොදකස්ස අධිප්පායො. ‘‘නචොදෙතබ්බමෙත’’න්ති එතං ඨානං නචොදෙතබ්බං. ‘‘පරමුක්කංසපත්තාන’’න්ති එත්ථ ‘‘උක්කංසො’’ති අච්චුග්ගමො අච්චුත්තරො. පරමො උක්කංසො පරමුක්කංසොතිවිග්ගහො.
එවං සම්මාසද්දස්ස අත්ථං විචාරෙත්වා ඉදානි සංසද්දස්ස අත්ථං විචාරෙන්තො ‘‘සංසද්දොපනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ, ‘‘උපසග්ගො’’ති උපසග්ගපදං. ‘‘පටිවෙධධම්මෙසූ’’ති පටිච්චසමුප්පාදාදීනං පටිවිජ්ඣනඤ්ඤාණෙසු. නත්ථි ආචරියො එතස්සාති අනාචරියො. සමාසන්තෙ කකාරෙන සහ අනාචරියකො. අනාචරියකස්ස භාවො අනාචරියකතා. තං අනාචරියකතං. තතීයා රුප්පසමාපත්ති නාම ආකිඤ්චඤ්ඤායතනජ්ඣානං. තං භගවා ආළාරස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හාති. චතුත්ථාරුප්පසමාපත්ති නාම නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතනජ්ඣානං. තං උදකස්සසන්තිකෙ උග්ගණ්හාතීති වුත්තං ‘‘ආළාරුදකමූලිකා’’ති. ‘‘අනලඞ්කරිත්වා’’ති ආවජ්ජනසමාපජ්ජනාදිවසෙන අනලඞ්කරිත්වා. අනාසෙවිත්වාති වුත්තං හොති. ‘‘ඡඩ්ඩිතත්තා’’ති එතාසමාපත්තියොනාලං බොධාය, අථ ඛො යාවදෙව තතීය චතුත්ථාරුප්පභවප්පටිලාභාය සංවත්තන්තීති එවං ආදීනවං දිස්වා ඡඩ්ඩිතත්තා. ‘‘බුජ්ඣනකිරියායා’’ති පටිවෙධඤ්ඤාණස්ස. ‘‘කුතො පටිවෙධධම්මා’’ති තා කුතො පටිවෙධධම්මා හොන්ති. පටිවෙධධම්මා එව ච බුද්ධභාවායපදට්ඨානාහොන්තීති අධිප්පායො.
පාළියං. ‘‘පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසුධම්මෙසූ’’ති ඉමස්මිං භවෙ ඉතො පුබ්බෙ කස්සචිසන්තිකෙ අනනුස්සුතෙ සුචතුස්සච්ච ධම්මෙසු. ‘‘අභිසම්බුජ්ඣී’’තිපදෙ අභිසම්බොධිසඞ්ඛාතං අරහත්තමග්ගඤ්ඤාණං වුත්තං. තදෙව ඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පදට්ඨානං හොති. තප්පච්චයා තදනන්තරා එවසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පාතුබ්භවතීති වුත්තං ‘‘තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණාතී’’ති. ‘‘තදනන්තරා’’ති ච අරහත්ත මග්ගවීථියාච චතුන්නං පච්චවෙක්ඛන වාරානඤ්ච අනන්තරෙ කාලෙති අත්ථො. ‘‘නිමිත්තත්ථෙ’’ති නිමිත්ත හෙත්වත්ථෙ. ‘‘භුම්ම’’න්ති අට්ඨකථාසුආගතං සත්තමීවිභත්තියානාමං. තාසු හි පච්චත්තවචනං, උපයොගවචනං, කරණ වචනං, සම්පදාන වචනං, නිස්සක්කවචනං, සාමිවචනං, සුම්මවචනන්ති එවං අනුක්කමෙන සත්තන්නං විභත්තීනං නාමානි ආගතානීති.
‘‘දසබලඤ්ඤාණෙසූ’’ති ඨානාඨාන කොසල්ලඤ්ඤාණාදීසු දස ඤාණබලෙසු. ‘‘වසිභාව’’න්ති එත්ථ අත්තනො වසං වත්තෙතුං සමත්ථතා සඞ්ඛාතොසත්ති විසෙසො වසොනාම. වසො එතස්ස අත්ථීති වසී-වසිගණෙහීතිආදීසුවිය. වසිනො භාවො වසිභාවො. තං වසිභාවන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘වසිභාව’’න්ති ඉස්සරභාවන්ති. කත්ථචි පන ‘‘වසී’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගපදංපි දිස්සති=තත්රිමා පඤ්චවසියො ආවජ්ජනවසීසමාපජ්ජනවසී=තිආදීසු.
සම්මාසම්බුද්ධපද.
5. අතුලපදෙ. අනෙකෙහිගුණපදෙහි පවත්තිතාවන්දනා ‘‘අනෙකගුණපදවිසයානාම’’. ‘‘ඉතිකිංදුතීයෙනා’’ති ඉති තස්මා දුතීයෙන අතුලපදෙන කිං පයොජනං අත්ථීති අත්ථො. ‘‘නන සමත්ථා’’ති නසමත්ථා න හොතීති යොජනා. සමත්ථා එවාති අධිප්පායො. ‘‘මත්තකාරිනො’’ති පමාණකාරිනො. ‘‘ථෙරො ච තෙසං අඤ්ඤතරො’’, තස්මා මත්තං න කරොති, දුතීයං අතුල පදං ආහරීති අධිප්පායො. ‘‘අපිචා’’ති කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති අත්ථො. ‘‘නකෙවලං වන්දනාය අන්තරායනීවාරණමෙව ඉච්ඡි තබ්බං හොතී’’ති යොජනා. ‘‘වන්දනායා’’ති වන්දනාහෙතු. සොපි පඤ්ඤාපාටවාදි අත්ථො. ‘‘ගන්ථපාරිසුද්ධියා’’ති ගන්ථදොසානාම පදදොස වාක්යදොස අත්ථදොසාදයො අත්ථි. තෙහි දොසෙහි ඉමස්ස ගන්ථස්ස පාරිසුද්ධියා. කථං පන වන්දනාය පඤ්ඤාපාටවාදි අත්ථොසම්භවතීති වුත්තං ‘‘අනුස්සතිට්ඨානෙසූ’’තිආදි. අනුස්සතිට්ඨානානි නාම බුද්ධ ධම්ම සඞ්ඝසීලාදීනි. චිත්තසමාධානං ආවහතීති චිත්තසමාධානාවහො. ‘‘තික්ඛාසූරාහුත්වාවහතී’’ති ගම්භීරෙසු අත්ථ බ්යඤ්ජන පදෙසු අමන්දා විස්සට්ඨා හුත්වා වහති. ‘‘තදත්ථායපී’’ති පඤ්ඤාපාටවාදි අත්ථායපි. ගුණනාමපදානං ගුණත්ථොනාමවිග්ගහ වාක්යෙසු පාකටො, සිද්ධපදෙසු අපාකටො. තස්මා තානි විග්ගහත්ථං අජානන්තානං සන්තිකෙ නාම මත්තානි සම්පජ්ජන්තීති වුත්තං ‘‘යථාවුත්ත වචනත්ථයොගෙපි…පෙ.… පවත්තත්තා’’ති. ‘‘සභාවනිරුත්තිං ජානන්තාන’’න්ති මාගධ භාසං ජානන්තානං. මාගධභාසාහි මූලභාසාති ච අරියභාසාති ච මාගධභාසාති ච පාළිභාසාති ච ධම්මනිරුත්තීති ච සභාවනිරුත්තීති ච වුච්චති. ‘‘භාවත්ථසුඤ්ඤ’’න්ති එත්ථ ගුණනාමානං ගුණත්ථො භාවත්ථො නාම. සො එවසකත්ථොති ච වචනත්ථොති ච විග්ගහත්ථොති ච වුච්චති. කිරියනාමාදීසූපි එසෙවනයො. ‘‘සත්ථූ’’ති සත්ථුනො. ‘‘සමඤ්ඤාමත්ත’’න්ති නාමසඤ්ඤාමත්තං භවිතුං නාරහති. තථාහි අනාථපිණ්ඩිකොසෙට්ඨි රාජගහං අනුපත්තො බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නොති සුත්වා උදානං උදානෙසි=ඝොසොපි ඛො එසොදුල්ලභො ලොකස්මිං යදිදං බුද්ධො=ති. තස්මා බුද්ධොති නාමංපි ලොකෙ මහන්තං සුදුල්ලභංගුණපදං හොති. සම්මාසම්බුද්ධ නාමෙවත්තබ්බමෙවනත්ථීති. ‘‘සභාවනිරුත්තිං අජානන්තානං පන පදසහස්සං වුච්චමානංපී’’ති තිට්ඨතු එකං අතුලපදං, පදසහස්සංපි වුච්චමානං සත්ථුසමඤ්ඤාමත්තමෙව සම්පජ්ජති. තාදිසාහි ජනා ඉදං ලොකෙ මහන්තං ගුණපදන්තිපි නජානන්ති. භාවත්ථං කිංජානිස්සන්ති.
‘‘අතුලො’’ති අඤ්ඤෙන සො අසදිසොති වා, අඤ්ඤො වාතෙන සදිසොතස්සනත්ථීතිවා, - ද්විධාපිඅත්ථොලබ්භති. සාධකගාථායං ‘‘පටිපුග්ගලො’’ති යුගග්ගාහීපුග්ගලො. කිඤ්චාපි මක්ඛලි පූරණාදයො විසුංවිසුං - අහං සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවී - තිච, අහං සම්මාසම්බුද්ධො-තිච පටිජානන්තා යුගග්ගාහිනො හුත්වා විචරන්ති. ධම්මතො පන සිනෙරු පබ්බත රාජස්ස සන්තිකෙ සක්ඛර කථලානිවියසම්පජ්ජන්තීති. ‘‘අනච්ඡරිය’’න්ති නතාව අච්ඡරිතබ්බං හොතීති අත්ථො. ‘‘බුද්ධභූතස්සා’’ති බුද්ධභාවං භූතස්සපත්තස්ස. ‘‘යං බුද්ධ භූතස්ස අතුලත්තං, එතං අනච්ඡරිය’’න්ති යොජනා. යදි චෙතං අනච්ඡරියං හොති, කතමං පන තාව අච්ඡරියං භවතීති ආහ ‘‘සම්පතිජාතස්සා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘සම්පතිජාතස්සා’’ති අජ්ජෙවජාතස්සපි අස්ස භගවතො. කථං අතුලතා පඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තදාහී’’තිආදිං. ‘‘එකඞ්ගණානී’’ති එකතලානි. තදාහි බොධිසත්තස්සපුඤ්ඤානුභාවෙන අතිමහන්තො ඔභාසො පාතුබ්භවති. = උළාරො ඔභාසො පාතුරහොසි අතික්කම්මදෙවානං දෙවානුභාව=න්තිහි වුත්තං. තෙන ඔභාසෙන ඵරිතා සබ්බෙ පථවි පබ්බතාදයො ජාතිඵලිකක්ඛන්ධාවිය සුප්පසන්නා හොන්ති. දසසහස්ස චක්කවාළානි එකතලං හුත්වා පඤ්ඤායන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසු’’න්ති. ‘‘පරමාය පූජායාති ථුතිමඞ්ගලවචනපූජාය. ‘‘ලොකස්සා’’ති සබ්බ සත්තලොකතො. එවං අච්ඡම්භි වාචං නිච්ඡාරෙසි ධම්මතාය සඤ්චොදිතත්තාති අධිප්පායො. තත්ථ ‘‘අච්ඡම්භිවාච’’න්ති විසාරදවාචං. ආසභිං වාචන්තිපි පාඨො. උත්තමවාචන්ති අත්ථො. ‘‘නිච්ඡාරෙසී’’ති උදාහරති. ඉදම්පි අනච්ඡරියං, අඤ්ඤං පිතතො අච්ඡරියතරං අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘යදාපනා’’තිආදි ආරද්ධං. පාරමිතා ගුණෙහි තෙන සදිසො කොචිනත්ථෙව ථපෙත්වා අඤ්ඤෙ ච මහාබොධි සත්තෙති අධිප්පායො. ‘‘අස්සා’’ති තෙන සදිසස්ස. ‘‘නත්ථිභාවො දීපෙතබ්බො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘දීපෙතබ්බො’’ති බුද්ධවංසපාළිතො ආහරිත්වා දීපෙතබ්බො. ‘‘කුතොසාවකබොධිසත්තානං සතසහස්සං සක්ඛිස්සතී’’ති යොජනා. පාරමියො පකාරෙනවිචිනන්ති එතෙනාති පාරමිපවිචයො. ඤාණං. තංපනඤාණං මහාබොධිසත්තානං එව උප්පන්නං නහොති. පච්චෙකබොධිසත්ත සාවකබොධිසත්තානංපි උප්පන්නමෙව. තදෙව ච සබ්බෙසංපි බොධිසත්තානං නියතබ්යාකරණප්පටිලාභෙ පධානකාරණන්ති දස්සෙතුං ‘‘සාවකබොධිසත්තාපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බොධිවුච්චතිවිමොක්ඛඤ්ඤාණං. අරියමග්ගස්සෙතං නාමං. බොධිම්හිසජන්ති ලග්ගන්තීති බොධිසත්තා. ‘‘ලග්ගන්තී’’ති තප්පටිලාභත්ථාය නියත චිත්තා හොන්තීති අත්ථො. බොධි අත්ථාය පටිපන්නා සත්තා බොධිසත්තාතිපි යුජ්ජති. බුද්ධ සුඤ්ඤෙපිලොකෙ කම්මස්සකතාඤාණෙ ඨත්වා වට්ටදුක්ඛතො මොක්ඛධම්මපරියෙසිනො සත්තාති වුත්තං හොති. ‘‘සම්භාර ධම්මෙ’’ති දසවිධෙ පාරමි ධම්මෙ. වට්ටං අනුසරන්ති අනුගච්ඡන්තීති වට්ටානුසාරිනො. පථවියං පංසුචුණ්ණානි විය පකතියා වපුථුභූතාජනාති පුථුජ්ජනා. මහන්තාපුථුජ්ජනාති මහාපුථුජ්ජනා. වට්ටානුසාරිනො ච තෙ මහාපුථුජ්ජනාචාති සමාසො. තෙසං භාවොති විග්ගහො. අයං භාවොයෙව තෙසං භූමීති ච වුච්චති. අත්ථතො පන මොක්ඛධම්මනිරපෙක්ඛතා එව. අච්ඡන්දිකතාතිපි වුච්චති. ‘‘ඔක්කන්තා’’ති පවිට්ඨා. තයොනියතා, බොධිසත්තනියතො ච චූළසොතාපන්නනියතො ච අරිය සොතාපන්නනියතො ච. තත්ථ බොධිසත්තනියතො බොධිසම්භාරබලෙන සිද්ධො. චූළසොතාපන්න නියතො පච්චයාකාරානුබොධඤ්ඤාණබලෙන. අරියසොතාපන්න නියතො සොතාපත්ති මග්ගඤ්ඤාණ බලෙන. තෙසු බොධිසත්තනියතො ඉධ අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘එකෙන පරියායෙනා’’තිආදි. වත්තබ්බමෙවනත්ථිතෙසං ද්වින්නං බොධිසත්තානං පාරමි පවිචයඤ්ඤාණ සම්පත්තියා විනා නියතබ්යාකරණ ලාභා සඞ්කාය එව අභාවතොති අධිප්පායො.
පදසිද්ධිවිචාරෙයං වුත්තං විභාවනියං=තුලායසමිතොතුල්යො. තුල්යො එව තුලොයකාර ලොපවසෙනා=ති. තංසන්ධාය ‘‘ය කාරස්සවාවසෙනා’’ති වුත්තං. යඤ්චවුත්තං තත්ථෙව=අථවාසමීතත්ථෙ අකාරපච්චයවසෙන තුලායසමීතොතුලො=ති. තං සන්ධාය ‘‘අකාරස්සවාවසෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘තුලායා’’ති ලොකෙ ධාරණතුලාසදිසාය පඤ්ඤායාති අත්ථො. ‘‘සමීතො’’ති සමං කතො. නහි තුලසද්දො භවිතුං නයුත්තො. යුත්තො එවාති අධිප්පායො. කථං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තුලයිතු’’න්තිආදිං. තත්ථහි ‘‘තුලයිතුං අසක්කුණෙය්යො’’තිවචනෙන තස්සකම්මසාධනත්තංදස්සෙති. ‘‘කම්මසාධනෙනෙවා’’ති පුබ්බෙ-තුලයිතබ්බො අඤ්ඤෙන සහ පමිතබ්බොති තුලොති එවං ඉධවුත්තෙන කම්ම සාධන වචනත්ථෙනෙව. ‘‘තදත්ථසිද්ධිතො’’ති තස්ස විභාවනියං වුත්තස්ස දුවිධස්ස අත්ථස්ස සිද්ධිතො. ‘‘තතො’’ති තුලසද්දතො. චින්තාය කිං පයොජනං අත්ථි. නත්ථියෙවාති අධිප්පායො. වදති සීලෙනාති වත්තා. වාදී පුග්ගලො. වත්තුනො ඉච්ඡාවත්තිච්ඡා. වත්තුං ඉච්ඡාවත්තිච්ඡාතිපිවදන්ති. වත්තිච්ඡං අනුගතො සම්මුති සඞ්කෙතවොහාර සිද්ධත්තාති සමාසො. ‘‘එත’’න්ති එතං ද්විධාසිද්ධවචනං. ‘‘චෙ’’ති චෙවදෙය්ය. ‘‘නා’’ති නයුත්තං. ‘‘යථාසුත’’න්ති තුල ඉති සුතං. ‘‘යුත්ත’’න්ති යථාසුත නියාමෙනෙව යුත්තං වජ්ජෙත්වා. ‘‘අස්සුතස්සා’’ති ධාරණතුලාපරියායස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගතුලාසද්දස්ස. තතොයෙවයකාර යුත්තස්සතුල්යසද්දස්ස ච අස්සුතස්ස. ඉත්ථිලිඞ්ගෙසති, තතොපි එකො අකාරොති කත්වා සමීතත්ථෙ දුතීයො තද්ධිත අකාරොපි අස්සුතොයෙවනාමහොති. ‘‘පරිකප්පනායා’’ති පරිකප්පෙත්වා කථනාය. පයොජනාභාවතො න යුත්තන්තිසම්බන්ධො. අතුලපදං.
6. එවං ද්වින්නං පදානං පදත්ථ සංවණ්ණනං කත්වා ඉදානි තෙසංයෙව අත්ථුද්ධාරසංවණ්ණනං කරොන්තො ‘‘ඉමෙහි පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සම්පදා’’ති සම්පත්තියො. ‘‘බොධිසම්භාරසම්භරණං නාම’’ සමතිං සපාරමීනං පරිපූරණං. ‘‘මහාවජිරඤ්ඤාණ’’න්ති භගවතො ආසවක්ඛයඤ්ඤාණම්පි වුච්චති. තස්ස පුබ්බභාගෙ බුද්ධභාවත්ථාය අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙන ඡත්තිංස කොටි සතසහස්ස සඞ්ඛානං දෙවසිකං වළඤ්ජනකප්ඵලසමාපත්තීනං පුබ්බභාග විපස්සනාඤාණම්පි මහාවජිරඤ්ඤාණන්ති වුච්චති. සබ්බම්පෙතං මහාටීකායං වුත්තං. ‘‘මහාබොධියා’’ති සබ්බඤ්ඤු බුද්ධානං අභිසම්බොධි සඞ්ඛාතස්ස අග්ගමග්ගඤ්ඤාණස්ස. පහිය්යන්ති පහාතබ්බා ධම්මා එතෙනාති පහානං. පජහන්ති පහාතබ්බෙධම්මෙඑතෙනාතිවා පහානන්ති කත්වා තං අග්ගමග්ගඤ්ඤාණම්පිතං විපස්සනාඤාණම්පි පහානන්ති වුච්චතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘පහානසම්පදායං වා සා සඞ්ගහිතා’’ති වුත්තං. පඤ්චසීලානි. පාණාතිපාතස්ස පහානංසීලං, වෙරමණිසීලං, චෙතසිකංසීලං, සංවරොසීලං, අවීතික්කමොසිලන්තිආදීසුවිය එත්ථහි පහානසීලං නාම යථා වුත්තෙන අත්ථෙන වෙරමණිසීලමෙවාති යුජ්ජති. පහානං නාම කොචිධම්මො නහොතීති අධිප්පායෙ පන සතිපහාන සීසෙන පහානසාධකං තදෙවඤාණද්වයං උපචාරෙනපහානන්ති ගහෙතබ්බං. ඉතරථා පහානසම්පදා නාම අසාරා අඵලාති ආපජ්ජෙය්යාති. පච්චෙකබුද්ධ බුද්ධසාවකා කිලෙසෙ පජහන්තාපි වාසනාය සහ අප්පජහනතො චිත්ත සන්තානෙ මොහවාසනාය විජ්ජමානත්තා සබ්බඤ්ඤු භාවං නගච්ඡන්ති. තස්මා යථාතෙසං කිලෙසප්පහානං පහානසම්පදා නාම නහොති. නතථාසබ්බඤ්ඤුබුද්ධානන්ති ආහ ‘‘සහවාසනායා’’තිආදිං. විභාවනියංඤාණසම්පදා පථමං වුත්තා. තතො පහාන සම්පදා. ටීකායං පන පහානසම්පදා පථමං වුත්තා. තතො අධිගම සම්පදානාම වුත්තා. තතො ඤාණසම්පදා. පහානසම්පදායඤ්ච අග්ගමග්ගඤ්ඤාණං දස්සිතං. අධිගම සම්පදාති ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිලාභො වුත්තො. ඤාණසම්පදායම්පන තෙහි ද්වීහි ඤාණෙහි අවසෙසානිදසබලඤ්ඤාණාදීනිසබ්බඤ්ඤාණානිදස්සිතානි. ඉධපි ටීකානයමෙව සම්භාවෙන්තො ‘‘පහානසම්පදායෙවපනා’’තිආදිමාහ. ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පදට්ඨාන’’න්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සපදට්ඨානං, ආසන්න කාරණං. ‘‘න හි මග්ගඤ්ඤාණතො අඤ්ඤා පහානසම්පදානාම අත්ථි’’. පරමත්ථතො නත්ථීති අධිප්පායො. ඉදඤ්ච විසුද්ධිමග්ගෙ=පහානන්ති කොචි ධම්මොනාම නත්ථි අඤ්ඤත්ර වුත්තප්පකාරානං පාණාතිපාතාදීනං අනුප්පාදමත්තතො=ති ආගතත්තා වුත්තං. පහායකධම්මසමාදානෙන පන පහාතබ්බ ධම්මානං අනුප්පාදො නාම එකොපණීත ධම්මොහොති. එකං සන්ති පදං හොති. තථාහි වුත්තං පටිසම්භිදා මග්ගෙ=උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙමන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්ති භයං, අප්පවත්ති ඛෙමන්ති සන්තිපදෙඤාණ=න්ති. තදඞ්ගප්පහානං පනතදඞ්ගඅනුප්පාදො නාම. වික්ඛම්භනප්පහානං වික්ඛම්භන අනුප්පාදො නාම. සමුච්ඡෙදප්පහානං සමුච්ඡෙද අනුප්පාදො නාමාති වත්තබ්බං. ඉධ පන අනුප්පාද සම්පාපකං විපස්සනා ඤාණඤ්ච මග්ගඤ්ඤාණඤ්ච උපචාරෙන පහානන්ති අධිප්පෙතං. කස්මා, උපරිඤාණ සම්පදාදීනං පච්චයත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘සම්පදාසඞ්කරො’’ති සම්පදාසම්භෙදො, සම්පදාසම්මිස්සො. ‘‘ඤායාගත’’න්ති යුත්තිතො ආගතං. ‘‘සීලාදිගුණෙහී’’ති සීල සමාධි පඤ්ඤා විමුත්ති විමුත්තිඤ්ඤාණදස්සන ගුණෙහි. ‘‘ඉද්ධිධම්මෙහී’’ති ඉද්ධිවිධාභිඤ්ඤාදීහි ඉද්ධිගුණෙහි. ‘‘ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනප්පටිමණ්ඩිතස්සා’’ති ද්වත්තිංස මහාපුරිසලක්ඛණෙහි ච අසීති ඛුද්දකලක්ඛණෙහි ච පටිමණ්ඩිතස්ස. ‘‘ආසයො’’ති චිත්ත සන්තානෙ අධිසයිතො ඉච්ඡාවිසෙසො. ‘‘අජ්ඣාසයස්සා’’ති අලොභජ්ඣාසයාදිකස්සඅජ්ඣාසයස්ස. ‘‘උළාරතා’’ති පණීතතා. ‘‘හිතජ්ඣාසයතා’’තිහිතකාමතා. අපරිපාක ගතින්ද්රියානං සත්තානං ඉන්ද්රියපරිපාකකාලාගමනඤ්ච එත්ථ වත්තබ්බං. ‘‘අභිඤ්ඤාතාන’’න්ති අතිපාකටානං. ‘‘ද්වෙපහානසම්පදා’’ති ද්වෙපහාන සම්පදා ඤාණසම්පදා. සම්මාසම්බුද්ධපදෙ. ‘‘සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣී’’ති එත්ථ අභිසම්බොධිසඞ්ඛාතං අග්ගමග්ගඤ්ඤාණං ගහිතං. තඤ්ච පහානකිච්චප්පධානං හොති. ‘‘තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො’’ති එත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ‘‘බලෙසු ච වසිභාව’’න්ති එත්ථ දසබලඤ්ඤාණානි ගහිතානි. තෙන වුත්තං ‘‘ද්වෙ…පෙ.… සම්මාසම්බුද්ධපදෙනවිභාවිතා’’ති.
සම්පදානිට්ඨිතා.
7. සසද්ධම්මගණුත්තමපදෙ. යථා=සසඞ්ඝංලොකනායකං නමස්සිස්සං=ති එත්ථසහසද්දස්ස සමවායත්ථත්තා අහංලොකනායකඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච නමස්සිස්සන්ති එවං සමවායත්ථො විඤ්ඤායති. තථා ඉධපි සම්මාසම්බුද්ධඤ්චසද්ධම්මඤ්ච ගණුත්තමඤ්ච අභිවාදියාමීති එවං කිරියාසමවායත්ථො සහසද්දෙන දීපිතොති දස්සෙතුං ‘‘දූරතොහං…පෙ.… එවමිදං දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘ඉද’’න්ති සසද්ධම්මගණුත්තමපදං. එත්ථ ච‘‘සමවායො’’ති ද්වින්නං තිණ්ණං බහූනං වා අත්ථානං එකස්මිං දබ්බෙවා ගුණෙවාකිරියායවාසමං අවෙච්ච අයනංපවත්තනං සමවායො. පච්චානුතාප පච්චානුමොදනාදිඨානෙසු=අහං පුබ්බෙදානං නදදිස්සං, සීලං නරක්ඛිස්සං. - අනෙකජාති සංසාරං සන්ධාවිස්ස=න්තිආදිනා අතීතෙපිකාලෙ අනාගතවචනං පයුජ්ජතීති ආහ ‘‘නමස්සිස්ස’’න්ති නමස්සිංති. ‘‘ගුණීභූතාන’’න්ති සමාසපදෙ විසෙසනභූතානං, අප්පධානභූතානන්ති අත්ථො. අබ්භූත තබ්භාවෙචායං ඊකාරො. යථා, කාකො සෙතී භවති, බකො කණ්හීභවතීති. එත්ථ ච ‘‘සෙතී භවතී’’ති අසෙතපුබ්බො සෙතොභවති. ‘‘කණ්හීභවතී’’ති අකණ්හපුබ්බො කණ්හොභවතීති අත්ථො. තථා ඉධපි. බුද්ධං ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්චවන්දිත්වා-තිආදීසු විසුංවිසුං පධානත්තා අගුණභූතාපි ධම්මසඞ්ඝා ඉධසමාසපදෙ අඤ්ඤපදත්ථස්සගුණභූතාහොන්ති. අයං අබ්භූතතබ්භාවත්ථො නාම. ‘‘අභිවාදිතභාවො’’ති වුත්තෙ තපච්චයස්ස බහුලං අතීතකාලවිසයත්තා පුබ්බෙගන්ථාරම්භකාලෙ ධම්ම සඞ්ඝානංපි ථෙරස්ස වන්දනාසිද්ධි දස්සිතා හොති. ‘‘අභිවාදෙතබ්බ භාවො’’ති වුත්තෙපන තබ්බපච්චයස්සකාලසාමඤ්ඤවිසයත්තාන තථා දස්සිතා හොති. දානං දාතබ්බං, සීලං රක්ඛිතබ්බන්තිආදීසු විය ධම්මසඞ්ඝානාමසබ්බකාලංපි අභිවාදෙතබ්බාති. එවං ධම්මසඞ්ඝානං සබ්බකාලංපි අභිවාදනාරහගුණො එව දස්සිතොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ, ‘‘අභිවාදන’’න්ති ඉදං කිරියාසමවායදස්සනතො වුත්තං. කාලවිසෙසං පන නදීපෙතියෙව. ‘‘අත්තනො නිදස්සනෙනා’’ති සපුත්තදාරො ආගතොති අත්තනා නීහරිත්වා දස්සිතෙන පයොගෙන. සොහි පයොගො කිරියා සමවායස්සෙව. නගුණසමවායස්සාති. එත්ථ ච ථෙරස්ස වන්දනාවචනෙ ථෙරො ඉමෙහි යෙවපදෙහි රතනත්තයංතීහිද්වාරෙ හිවන්දතීති ගහෙත්වා ‘‘අභිවාදියා’’ති එත්ථ අභිවාදියාධීති ච අත්ථං නීහරන්ති. අප්පධාන කිරියාපදෙ පන තදත්ථ නීහරණං අසම්භාවෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘අපිචා’’ති කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති අත්ථජොතනෙ අයං නිපාතසමුදයො. ‘‘ගන්ථප්පටිඤ්ඤායා’’ති ගන්ථප්පටිඤ්ඤාවචනෙන. ‘‘සහඝටෙත්වා’’ති එකතො සම්බන්ධිත්වා.
වචනත්ථෙ. සධනො පුරිසො, ධනවාපුරිසො-ති ආදයො සමාසතද්ධිතසද්දා යෙභූය්යෙන අතිස්සයත්ථ දීපකා හොන්ති. නහි අප්පකෙන ධනෙන තථා වොහරන්ති. තස්මා ඉධාපි තථා රූපං අතිස්සයත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අත්තනානිම්මිතෙන…පෙ.… සරණභූතෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථ, ‘‘අත්තනානිම්මිතෙනා’’ති අත්තනා උප්පාදිතෙන. ‘‘නහී’’තිආදිනා තදත්ථමෙව බ්යතිරෙකතො විවරති. තත්ථ, ‘‘පරනිම්මිතෙනා’’ති බුද්ධනිම්මිතෙනාති අධිප්පායො. ‘‘තථා ථොමන’’න්ති සසද්ධම්ම ගණුත්තමන්ති ථොමනං. ‘‘ඉදංපී’’ති දුතීයත්ථ සම්පිණ්ඩනෙ අයංපිකාරො. නකෙවලං පුරිමපදද්වයමෙව සත්ථු අසාධාරණගුණපදං හොති. අථ ඛො ඉදංපි පදං සත්ථු පච්චෙකබුද්ධාදීහි අසාධාරණ පදමෙවහොතීති යොජනා.
ධම්මවචනත්ථෙ. ‘‘ධාරෙතී’’ති වහති. ගාථායං ‘‘රක්ඛතී’’ති අපායාදිදුක්ඛතොරක්ඛති. ‘‘යෙස’’න්ති කිලෙසානං. ‘‘ඉමස්මිං අත්ථෙ’’ති කිලෙසසමුච්ඡින්දනසඞ්ඛාතෙ ධාරණත්ථෙ. ‘‘නිබ්බානඤ්චනිප්පරියායතො ධම්මො නාමා’’ති කස්මා වුත්තං, නනු නිස්සරණප්පහානමෙව නිබ්බානස්ස කිච්චං, ඉදඤ්ච සමුච්ඡෙදප්පහානන්ති චොදනං පරිහරන්තො ‘‘අරියමග්ගාහී’’තිආදිමාහ. ‘‘නිබ්බානෙන සහෙව හුත්වා’’ති ආරම්මණාධිපතිභූතං ආරම්මණූ පනිස්සයභූතඤ්ච නිබ්බානං අත්තනො පතිට්ඨං කත්වාති අධිප්පායො. අපිච, සමුච්ඡෙදොති ච නිස්සරණන්ති ච අත්ථතො සමානගතිකං හොති. තස්මා නිස්සරණංපි මුඛ්යධාරණ මෙවාති දට්ඨබ්බං. නිස්සරණමෙවවා පධානධාරණන්ති පියුජ්ජතියෙව. ‘‘ධාරණූපායොයෙවහොති’’. නමුඛ්යධාරණං. කස්මා, සමුච්ඡෙද කිච්චාභාවතො. ‘‘එතෙපඤ්ච පරියායධම්මායෙව’’. කස්මා, නිබ්බානස්සවියමග්ගානං සමුච්ඡෙද කිච්චෙ අසහායත්තාති. එත්ථ ච ‘‘සාමඤ්ඤප්ඵලානී’’ති සමණස්ස භාවො සාමඤ්ඤං. අරියමග්ගස්සෙතං නාමං. සාමඤ්ඤස්සඵලං සාමඤ්ඤප්ඵලං. දුතීයවිකප්පෙ අකිච්ච පච්චයභූතාපි කෙචිකිතකපච්චයා කම්මත්ථෙගතා කිච්චපච්චයානංපි අත්ථං දීපෙති. යථා, දිට්ඨං, සුතං, මුතං, විඤ්ඤාතන්ති වුත්තං ‘‘ධාරණාරහො’’ති. ‘‘යථා වුත්ත ධම්මා යෙවා’’ති පඤ්චමුඛ්යධම්මා, පඤ්චපරියායධම්මායෙව. ‘‘කෙචී’’ති චත්තාරො මග්ගා. පුන ‘‘කෙචී’’ති නිබ්බානමෙව. බහුවචන සොතෙපතිතත්තා එත්ථ බහුවචනං රුළං. පුන ‘‘කෙචී’’ති චත්තාරො සාමඤ්ඤප්ඵල ධම්මා. ‘‘කෙචී’’ති පරියත්ති ධම්මො. එත්ථාපි බහුවචනං සොතපතිතමෙව. ‘‘ධාරෙන්ත’’න්ති ධාරෙන්තං පුග්ගලං. තතීය විකප්පෙ ‘‘අපතමානං වහන්තී’’ති අපතමානං කත්වා වහන්ති. චතුත්ථ විකප්පෙ ‘‘එත්ථා’’ති එතස්මිං ධම්මෙ. ධම්මොවදීපං එතෙසන්ති ධම්මදීපා. ධම්මොව පටිසරණං එතෙසන්ති ධම්මප්පටිසරණා. ධම්මදීපා භික්ඛවෙ භවථ ධම්මප්පටිසරණා, අනඤ්ඤප්පටිසරණා තිහි වුත්තං. ලද්ධා පතිට්ඨා එතෙසන්ති ලද්ධප්පතිට්ඨා. යුජ්ජතියෙව. ධම්මදීපපාඨානුලොමත්තාති අධිප්පායො. ධම්මවිචාරණායං, චොදකොපටිපත්ති ධම්මං දසවිධ ධම්මතො අඤ්ඤංමඤ්ඤමානො ‘‘කස්මා’’තිආදිනා චොදෙති. සො පන පටිපත්ති ධම්මො තතො අඤ්ඤොන හොති, තත්ථෙව අන්තොගධොති දස්සෙන්තො ‘‘සොපනා’’තිආදිමාහ. ‘‘මග්ගස්ස පුබ්බභාගප්පටිපදා හොතී’’ති යථා අම්බරුක්ඛො අම්බපුප්ඵඅම්බප්ඵලස්ස පතිට්ඨා භාවෙන පුබ්බභාග නිස්සයො හොති. කස්මා, ඉතොයෙවතස්ස පුප්ඵප්ඵලස්ස ජාතත්තා එත්ථෙවසං වඩ්ඪිතත්තා ච. තථා පටිපත්ති ධම්මොපි අරියමග්ගප්ඵලස්සපතිට්ඨාභාවෙන පුබ්බභාගූපනිස්සයප්පටිපදාහොති. කස්මා, ඉතොයෙව තස්සජාතත්තා එත්ථෙවසං වඩ්ඪිතත්තා ච. වුත්තඤ්හෙතං මහාවග්ග සංයුත්තෙ. සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ යෙකෙචි මෙබීජගාමභූතගාමාවුඩ්ඪිං විරුළිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්ති. සබ්බෙතෙ පථවිං නිස්සාය පථවිං පතිට්ඨාය. එවමෙව ඛො භික්ඛවෙ භික්ඛුසීලං නිස්සාය සීලෙපතිට්ඨාය අරියං අට්ඨඞ්ගීකං මග්ගං භාවෙන්තො වුඩ්ඪිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති ධම්මෙසූති. ‘‘පුබ්බචෙතනාවියදානෙ’’ති යථා තිවිධං පුඤ්ඤං, දානමයං පුඤ්ඤං සීලමයං පුඤ්ඤං භාවනාමයං පුඤ්ඤන්ති වුත්තෙ දානවත්ථු පරියෙසනතො පට්ඨාය දානං ආරබ්භපවත්තා සබ්බා පුබ්බභාග චෙතනා දානවචනෙ සඞ්ගහිතා දානන්ත්වෙව සඞ්ඛ්යංගතා. එවං සො පටිපත්ති ධම්මො අරිය මග්ගවචනෙ එවසඞ්ගහිතො, අරියමග්ගො ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතොති වුත්තං හොති.
ඉමස්මිං ධම්මසංසන්දනෙ අපරම්පි වත්තබ්බං වදන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘යදග්ගෙනා’’ති යෙනකාරණකොට්ඨාසෙන ධාරණූපායොතිආදිනා කාරණභාගෙනාති අත්ථො. වන්දනං අරහ තීති වන්දනෙය්යො. තස්මිං වන්දනෙය්යෙ. ‘‘පුථුජ්ජනකල්යාණකො’’ති එත්ථ තිවිධො කල්යාණකො විනයකල්යාණකො සුත්තන්තකල්යාණකො අභිධම්මකල්යාණකොති. තත්ථ විනයෙ පඤ්ඤත්තාය කල්යාණප්පටිපත්තියා සමන්නාගතො භික්ඛු විනයකල්යාණකො නාම. සො ඉධ භික්ඛු පාතිමොක්ඛ සංවරසංවුතො විහරති ආචාර ගොචර සම්පන්නො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති එත්ථ වෙදිතබ්බො. තත්ථ විනයෙ පඤ්ඤත්තාකල්යාණප්පටිපත්තිදුවිධා, ආදි බ්රහ්මචරියකසීලං අභිසමචාරිකසීලන්ති. තත්ථ, උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නං සීලං ආදිබ්රහ්මචරියකං නාම. ඛන්ධකපරියාපන්නං සීලං අභිසමචාරිකං නාම.
සුත්තන්තෙසු වුත්තාය කල්යාණප්පටිපත්තියා සමන්නාගතො ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා සුත්තන්ත කල්යාණකො නාම. සො චතූහි භික්ඛවෙ ධම්මෙහි සමන්නාගතො අරියසාවකො සබ්බං දුග්ගතිභයං සමතික්කන්තො හොති. කතමෙහි චතූහි. ඉධ භික්ඛවෙ අරියසාවකො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති ඉති පිසො භගවා…පෙ.… සත්ථාදෙවමනුස්සානං, බුද්ධො, භගවාති. ධම්මෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො…පෙ.… පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහීති. සඞ්ඝෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො…පෙ.… අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සාති. අරියකන්තෙහි සීලෙහි සමන්නාගතො හොතීති එත්ථ වෙදිතබ්බො. තත්ථ බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදො නාම අරහං, සම්මාසම්බුද්ධො, තිආදිකානං ගුණපදානං අත්ථ ජානනඤ්ඤාණෙන යුත්තො පසාදො. අරියෙහිකාමීයන්ති ඉච්ඡීයන්තීති අරියකන්තානි. සුපරිසුද්ධස්ස ආජීවට්ඨමකසීලස්සෙතං නාමං. චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ සොතාපත්තියඞ්ගානි. කතමානි චත්තාරි. සප්පුරිසසංසෙවො, සද්ධම්මස්සවනං, යොනිසො මනසිකාරො, ධම්මානු ධම්මප්පටිපත්තීතිආදීනි බහූනි සුත්තන්තානි ඉධ වත්තබ්බානි.
අභිධම්මෙ වා සුත්තන්තෙසු වා වුත්තාය කල්යාණප්පටිපත්තියා සමන්නාගතොගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා අභිධම්මකල්යාණකො නාම. සො ඉධ සුතවා අරියසාවකො අරියානං දස්සාවී අරිය ධම්මස්සකොවිදො අරියධම්මෙසු විනීතො. සො රූපං අත්තතො න සමනුපස්සතීති එත්ථ වෙදිතබ්බො. තත්ථ, ‘‘සුතවා’’ති එත්ථ ඛන්ධා, යතන, ධාතු, පටිච්චසමුප්පාද, සතිපට්ඨානා, දීසු උග්ගහ පරිපුච්ඡා විනිච්ඡයඤ්ඤාණ සමන්නාගතො ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා සුත වා නාමාති අට්ඨකථාසු වුත්තො. සො එව පුථුජ්ජන කල්යාණකොති ච වුච්චති.
දුවෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;
අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනො. ති
ච වුත්තං. අඞ්ගුත්තරෙ පන චතුක්කනිපාතෙ කතමො පුග්ගලො අප්පස්සුතො සුතෙන උපපන්නො හොති. ඉධෙකච්චො ධම්මං සුණාති එකායපි චාතුප්පදිකාය ගාථාය අත්ථ මඤ්ඤාය ධම්ම මඤ්ඤාය ධම්මා නු ධම්මප්පටිපන්නො හොති. අයං අප්පස්සුතොසුතෙන උපපන්නොති වුත්තං. සුතවාති ච සුතෙන උපපන්නොති ච අත්ථතො එකන්ති. පුථුජ්ජන කල්යාණකො සඞ්ඝෙ සෙක්ඛෙසුසඞ්ගහිතො. වුත්තංහෙතං පරිවාරෙ කෙ සික්ඛන්තීති. පුථුජ්ජන කල්යාණකෙන සද්ධිං සත්ත අරියපුග්ගලා සික්ඛන්ති. අරහා ඛීණාසවො සික්ඛිතසික්ඛොති. දක්ඛිණ විභඞ්ගසුත්ත අට්ඨකථායං පන. ති සරණ සරණං ගතො උපාසකොපි සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ සඞ්ගහිතොති වුත්තං. තත්ථ, සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නොනාම සොතාපත්ති මග්ගට්ඨො අරියපුග්ගලො. ‘‘සොහිසඞ්ගහිතො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘එත්තාවතා පටික්ඛිත්තං හොතී’’ති සම්බන්ධො. ‘‘සඞ්ඝෙ අසඞ්ගහිතො’’ති සඞ්ඝංසරණං ගච්ඡාමීති ච, සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝොති ච, එවරූපෙසු ඨානෙසු ආගතෙ සඞ්ඝ වචනෙ අසඞ්ගහිතො. ‘‘න හිතං සරණං ගච්ඡන්තස්සසරණගමනං සම්පජ්ජතී’’ති ඉදං සඞ්ඝංසරණං ගච්ඡාමීති එත්ථ සඞ්ඝ වචනෙතස්සපුග්ගලස්ස අසඞ්ගහිත භාවසාධනත්ථං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තං පටික්ඛිත්තං හොතී’’ති. සචෙ පන සබ්බං භගවතො සාවකසඞ්ඝං අනුද්ධිස්සතමෙව පුග්ගලං සඞ්ඝංසරණං ගච්ඡෙය්ය ආයස්මන්තං සරණං ගච්ඡාමීති. සරණ ගමනං න සම්පජ්ජතියෙව. අථ සබ්බං භගවතො සාවකසඞ්ඝං උද්දිස්ස තස්ස සන්තිකෙ සරණං ගච්ඡෙය්ය සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡාමීති. සම්පජ්ජතියෙව. ඉදඤ්ච දහරකාලෙ සබ්බප්පථමං සරණගමනං සන්ධාය වුත්තං. ඉදඤ්හි සරණ ගමනං නාම සකිං ගහෙත්වා රතනත්තයෙ සද්ධං අජහන්තස්ස යාවජීවංපි න භිජ්ජති. පුනප්පුනං ගහණ කිච්චං නත්ථි. පුනප්පුනං ගණ්හන්තෙපි දොසොනත්ථි. පුනප්පුනං පුඤ්ඤං වඩ්ඪති. සබ්බප්පථමං ගහණකාලෙ ච අඤ්ඤෙන දින්නත්තා ලද්ධං නහොති. අත්තනොවචී භෙදෙන ලද්ධං හොති. තස්මා අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ අග්ගහෙත්වා සයමෙව වචීභෙදං ගණ්හන්තස්ස ගහට්ඨස්ස සරණ ගමනං සම්පජ්ජතියෙව. තථා සබ්බානි ගහට්ඨසීලානීති. සාමණෙර සරණ ගමනම්පන භික්ඛුනාදින්නමෙව ලබ්භති. තඤ්ච ඛො උභින්නංපිඨානකරණ සම්පත්තියා සති එවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘වො’’ති තුම්හාකං. යොධම්මො ච දෙසිතො යොවිනයොචපඤ්ඤත්තො. ‘‘මමච්චයෙනා’’ති මමාතික්කමෙන. මයි පරිනිබ්බුතෙති වුත්තං හොති. සත්ථා භවිස්සතීති පාඨසෙසො. ‘‘සංවණ්ණිතො’’ති සුට්ඨුතරංවණ්ණිතො ථොමිතො. ‘‘කල්යාණප්පටිපත්තියං ඨිතොපී’’ති තීසුකල්යාණප්පටිපත්තීසු අඤ්ඤතරප්පටිපත්තියං ඨිතොපි. ‘‘අට්ඨිතොපී’’ති සබ්බප්පටිපත්තිබාහිරො දුස්සීලොපාපධම්මොති අධිප්පායො. විසෙසතො පන විනයප්පටිපත්ති එව ඉධ පරියත්තාති දට්ඨබ්බා. ‘‘සො’’ති සොදුස්සීලො පාපධම්මො. අත්තනොපි සරණං නහොති. අවස්සං අපායගාමීයෙව සො හොතීති අධිප්පායො. ‘‘කුතො සරණං භවිස්සතී’’ති යොජනා. ‘‘අනෙකෙසු සුත්තසහස්සෙසූ’’ති විනයෙපි බහූනි ගරහසුත්තපදානි දිස්සන්ති සුත්තන්තෙසුපි. විසෙසතො පන අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තාදීසු.
සද්ධම්මවචනත්ථෙ. කිලෙසෙසමෙන්ති වූපසමෙන්තීති සන්තොති වචනත්ථං සන්ධාය ‘‘සමිතකිලෙසාන’’න්ති වුත්තං. සන්ත සද්දො පන පසත්ථෙච, පූජිතෙච, සප්පුරිසෙච, පණ්ඩිතෙච, දිස්සතීති ඉමං අභිධානත්ථං සන්ධාය ‘‘පසත්ථාන’’න්තිආදිවුත්තං. ‘‘සච්චොවා ධම්මො සද්ධම්මො’’ති යොජනා. එතෙන සභාවතො අත්ථිසංවිජ්ජතීති සන්තොති දස්සෙති. ‘‘සො’’ති අඤ්ඤතිත්ථිය ධම්මො. ‘‘ධාරෙන්තස්සා’’ති සවනුග්ගහධාරණප්පටිපජ්ජනාදිවසෙන ධාරෙන්තස්ස. අහිතොයෙව සම්පජ්ජති, යෙභුය්යෙන දුග්ගති විපාකත්තාති අධිප්පායො. ‘‘අයං පනා’’ති සත්ථු සද්ධම්මො පන. ‘‘තථා ධාරෙන්තස්සා’’ති අයං මෙ හිතොති ධාරෙන්තස්ස හිතොයෙවසම්පජ්ජති, සුගති නිබ්බාන සම්පාපකත්තාති අධිප්පායො.
‘‘සමානදිට්ඨිසීලාන’’න්ති සමානදිට්ඨිකානං සමානසීලානඤ්ච. එතෙන සමානදිට්ඨිසීලා ජනා ගණීයන්ති එත්ථාති ගණො. සංහනීයන්ති එකතොකරීයන්ති එත්ථාති සඞ්ඝොති ඉමමත්ථං දීපෙති. සහ එකතො ධම්මං චරන්තීති සහධම්මිකා. එකස්ස සත්ථුනො ධම්ම විනයෙ පබ්බජිතා. තෙසං සහධම්මිකානං. භගවතො සාවකසඞ්ඝො උත්තමගණො නාම. යෙ කෙචි ලොකෙ සඞ්ඝාවා ගණාවා. තථාගතස්ස සාවකසඞ්ඝො තෙසං අග්ගමක්ඛායතීති හි වුත්තං. සොයෙව ඉධ ගණුත්තමොති වුච්චති විසෙසන පර නිපාත වසෙනාති අධිප්පායො. උත්තමසද්දස්ස ගුණනාමත්තා ‘‘ගුණම්හියෙව පවත්තතී’’ති වුත්තං. ‘‘තෙනා’’ති උත්තම සද්දෙන. ‘‘ගණොති සඞ්ඝොයෙව වුච්චති’’ සඞ්ඝසද්දස්සපි සමූහට්ඨෙ නිරුළ්හත්තා, ‘‘සො විනයකම්මෙසු පසිද්ධො’’ති පඤ්චසඞ්ඝා චතුවග්ගසඞ්ඝො, පඤ්චවග්ගසඞ්ඝො, දසවග්ගසඞ්ඝො, වීසතිවග්ගසඞ්ඝො, අතිරෙකවීසතිවග්ගසඞ්ඝො, චතුවග්ගකරණීයං කම්මං, පඤ්චවග්ගකරණීයං කම්මන්තිආදිනා පසිද්ධො පාකටො. දක්ඛිණා වුච්චති කම්මඤ්ච කම්මඵලඤ්ච සද්දහිත්වා ආයතිං විපාකප්ඵලප්පටි ලාභත්ථාය දින්නං දානකම්මං දක්ඛන්ති වඩ්ඪන්ති සත්තා එතායාති කත්වා. තංදක්ඛිණං පටිග්ගණ්හිතුං අරහතීති දක්ඛිණෙය්යො. ‘‘අරහතී’’ති ච අනුත්තර පුඤ්ඤක්ඛෙත්ත විසෙසත්තාදායකෙන ඉච්ඡිත පත්ථිතස්ස ආයතිං ඵලස්ස සුට්ඨුසම්පාදනවසෙන දායකස්ස ච අවිරාධනතො අසඞ්ඛ්යෙය්යාප්පමෙය්යවඩ්ඪි ආවහනතො ච පටිග්ගණ්හිතුං අරහති. එවරූපංහිදානං නාම උළාරදානං හොති. තං යෙසුදුස්සීලෙසුදිය්යති. තෙසං ඛෙත්ත දුට්ඨත්තා දායකෙන ඉච්ඡිතපත්ථිතං ඵලං න සම්පාදෙති. නිප්ඵලං වා හොති. අප්පප්ඵලං වා. එවංසති, තෙ දායකඤ්ච විරාධෙන්ති නාම. පුඤ්ඤප්ඵලානි ච විනාසෙන්ති නාම. සයඤ්ච තංදානං පටිග්ගහණතො වා පරිභොගතො වා සද්ධාදෙය්යං විනිපාතනතො වා දුග්ගති භාගිනො හොන්ති. තස්මාතෙ එවරූපං දානං පටිග්ගණ්හිතුං නාරහන්තීති. ‘‘උපසම්පදාකම්මං සම්මුති නාමා’’ති එකෙන පරියායෙන සම්මුති කම්මං නාම. තඤ්හි කාමංතෙර සසුසම්මුති කම්මෙසුනාගතං. ඤත්ති චතුත්ථ කම්මවාචා සඞ්ඛාතාය පන සඞ්ඝසම්මුතියා සිද්ධත්තා තෙන පරියායෙන සම්මුති කම්මන්ති වුච්චතීති. ‘‘උපසම්පන්නභූමිං පත්වා’’ති උපසම්පන්නභූමි සඞ්ඛාතං උපරිඨානන්තරං පත්වා. තථා හි වුත්තං විනයෙ භික්ඛු විභඞ්ගෙ. ඤත්ති චතුත්ථෙන කම්මෙන අකුප්පෙන ඨානාරහෙනාති. තත්ථ, ‘‘ඨානාරහෙනා’’ති උපසම්පන්න භූමිසඞ්ඛාතං ඨානන්තරං පාපෙතුං අරහෙනාති අත්ථො. ‘‘උපසම්පන්නභූමී’’ති ච උපසම්පන්න සීලං වුච්චති. ‘‘විනයකම්මෙසු පසිද්ධො’’ති. සුණාතුමෙභන්තෙ සඞ්ඝො තිආදීසු පාකටො. අපිච ‘‘සම්මුති සඞ්ඝො’’ති, දෙවසඞ්ඝාසමාගතාතිආදීසු විය බහූනං සමූහනට්ඨෙන ලොකසම්මුතියා සිද්ධොසඞ්ඝො සම්මුති සඞ්ඝොතිපි යුජ්ජති. ‘‘අරියපුග්ගලසමූහො’’ති පුථුජ්ජනකල්යාණකො භික්ඛු පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සොතාපත්ති මග්ගට්ඨෙ සඞ්ගහිතොති, තෙන සහ අට්ඨවිධො අරිය පුග්ගලසමූහො. ‘‘සම්මුති සඞ්ඝෙ අන්තොගධොයෙවා’’ති එතෙන දක්ඛිණෙය්යසඞ්ඝො නාම විසුං නවත්තබ්බො. තස්මිඤ්ච නවත්තබ්බෙ සති, සම්මුති සඞ්ඝොතිපි වත්තබ්බ කිච්චං නත්ථි. භගවතො සාවකසඞ්ඝො ත්වෙව වත්තබ්බං හොතීති දස්සෙති. සච්චමෙතං. ඉධ පන සඞ්ඝවචනෙන ආගතට්ඨානස්ස දුවිධත්තා සඞ්ඝස්ස දුවිධතා වුත්තා. තත්ථ සම්මුති සඞ්ඝස්ස ආගතට්ඨානං විනයකම්මෙසූති වුත්තමෙව. ඉදානි අරියසඞ්ඝස්ස ආගතට්ඨානං දස්සෙන්තො ‘‘තථාපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සරණ ගමන…පෙ.… අනුස්සතිට්ඨානෙසු උපසම්පන්නභූතො භික්ඛුසඞ්ඝොව ගහෙතබ්බො. දක්ඛිණාවිසුද්ධිට්ඨානෙ පන පුග්ගලිකදානෙසු චතූහි සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො උපාසකොපි සාමණෙරොපි යුජ්ජති. සඞ්ඝික දානෙසු පන භික්ඛුසඞ්ඝොව. ‘‘තථා තථා සංවණ්ණෙත්වා’’ති ආහුනෙය්යො, පාහුනෙය්යො, දක්ඛිණෙය්යො, අඤ්ජලීකරණීය්යො, අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා, තිආදිනාසුට්ඨු ථොමෙත්වා. සො දක්ඛිණෙය්ය සඞ්ඝො. ‘‘පුථුජ්ජන සඞ්ඝො’’ති ඉදං අරිය සඞ්ඝෙන විනාකෙවලං පුථුජ්ජනසඞ්ඝං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච සඞ්ඝ වචනෙන සඞ්ඝ පරියාපන්නො එකොපි භික්ඛු ගහෙතබ්බො. සො සචෙ පුථුජ්ජනො හොති, අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං නහොති. යදි අරිය පුග්ගලො හොති, අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං හොති.
දක්ඛිණවිභඞ්ගසුත්තෙ සඞ්ඝිකදානෙ භවිස්සන්ති ඛො පනානන්ද ගොත්රභුනො කාසාවකණ්ඨා දුස්සීලා පාපධම්මා. තෙසංපි සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං දස්සන්ති. තදාපානන්ද සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අප්පමෙය්යන්ති වදාමීති වුත්තත්තා සඞ්ඝිකට්ඨානං පත්වා කොචි භික්ඛු දක්ඛිණෙය්ය සඞ්ඝෙ අසඞ්ගහිතොති නත්ථීති දට්ඨබ්බො.
ඛෙත්තං දූසෙන්තීති ඛෙත්තදුට්ඨානි. තිණානි. ඛෙත්තදුට්ඨා කිලෙසා. වුත්තඤ්හිධම්මපදෙ.
තිණදොසානි ඛෙත්තානි, රාගදොසා අයංපජා;
තස්මාහි වීතරාගෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.
තිණදොසානි ඛෙත්තානි, දොසදොසා අයංපජා;
තස්මාහි වීතදොසෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.
තිණදොසානි ඛෙත්තානි, මොහදොසා අයංපජා;
තස්මාහි වීතමොහෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලන්ති.
ඉධ පන සාතිස්සයතො ඛෙත්තදුට්ඨෙ කිලෙසෙ දස්සෙතුං ‘‘සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡානුසයාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘සබ්භාවා’’ති සන්තස්ස විජ්ජමානස්සභාවො සබ්භාවොතිවිග්ගහො. ‘‘අස්සා’’ති පුථුජ්ජන සඞ්ඝස්ස. ‘‘සද්ධම්මපදෙ වුත්තනයෙනා’’ති අපිචයදග්ගෙනාති වුත්තනයෙන.
සසද්ධම්මගණුත්තමපදත්ථානුදීපනී නිට්ඨිතා.
8. ‘‘අභිවාදියා’’ති සුඛීහොහිසප්පුරිසාති එවං අභිවදාපෙත්වා. අභිවාදනඤ්ච නාම වන්දනාමෙවාති වුත්තං ‘‘වන්දිත්වා’’ති. වන්දන්තොහි වන්දනෙය්යෙ වුද්ධෙ තථා වදාපෙති නාම. තථා වදනඤ්ච වන්දනෙය්යානංවුද්ධානං වත්තං. ‘‘පච්චුපට්ඨාපෙත්වා’’ති පටිමුඛං උපට්ඨාපෙත්වා. ‘‘තිවිධා’’ති ද්වාර භෙදෙන තිවිධා. ‘‘වන්දනෙය්යාන’’න්ති බුද්ධාදීනං. ‘‘නිපජ්ජන්තො’’ති නිපතන්තො. ‘‘අවන්දියෙසූ’’ති භික්ඛූහි අවන්දිතබ්බෙ සුනවකතරාදීසු. ‘‘ගුණපදානී’’ති ගුණදීපකානි අරහං සම්මාසම්බුද්ධොතිආදිපදානි. එත්ථචකායෙනවන්දතීතිආදි උපචාර වචනං හොති. යථා චක්ඛුනා රූපං පස්සතීති. තථාහි වුත්තං අට්ඨකථාසු චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති කරණවසෙන චක්ඛූති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සන සමත්ථෙන චක්ඛු විඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා. පොරාණා පනාහු චක්ඛු රූපං න පස්සති, අචිත්තත්තා. චිත්තං න පස්සති, අචක්ඛුත්තා. ද්වාරාරම්මණ සඞ්ඝට්ටනෙ පන සති චක්ඛු පසාදවත්ථු කෙනචිත්තෙන පස්සති. ඊදිසී පනෙසා කථා ධනුනා විජ්ඣතීතිආදීසු විය සසම්භාර කථානාම හොති. තස්මා චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති චක්ඛු විඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වාති අයමෙවෙත්ථ අත්ථොති. එත්ථහි ‘‘කායෙනා’’ති කාය විඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතං ද්වාර රූපං කරණං හොති. තස්මා චක්ඛුනාති වචනෙ උපචාර වචනෙ සති කායෙනාති වචනංපි උපචාර වචනන්ති විඤ්ඤායති. තථා චක්ඛුනාති පදෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙනාති අත්ථෙ සති කායෙනාති පදෙපි කායකම්මෙනාති අත්ථො විඤ්ඤායති. වාචාය වන්දති, මනසාවන්දතී,ති පදෙසුපි එසනයො. එවඤ්ච සති, කාය කම්මෙනවන්දාමි, වචීකම්මෙන වන්දාමි, මනොකම්මෙන වන්දාමි, තීහි කම්මෙහි වන්දාමීති ඉදමෙව මුඛ්යවචනන්ති සිද්ධං හොති. සබ්බමිදං ඉන්ද්රිය සංවරසීලට්ඨානෙ අට්ඨකථාසු ආගතත්තා වුත්තං. චක්ඛුනාති ඉදං පන මුඛ්ය කරණ වචනමෙව සම්භවති. කස්මා, චක්ඛුස්ස දස්සනසඞ්ඛාතස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථු පුරෙජාතින්ද්රියපච්චයවිසෙසත්තා. සොතෙන සද්දංසුත්වාතිආදීසුපි එසනයො.
කායෙනවන්දති, වාචායවන්දතී,ති එත්ථ තංකායවචීවිඤ්ඤත්ති රූප ද්වයං කිඤ්චාපි සහජාත චෙතනා කම්මෙන ජාතං හොති. න තං චෙතනාකම්මං විඤ්ඤත්ති ද්වයෙනජාතං. එවං සන්තෙපි තං රූප ද්වයං තස්සාචෙතනාය කායවන්දනාකම්ම, වචීවන්දනාකම්ම සිද්ධියා උපනිස්සය පච්චයවිසෙසො හොති. යථාතං මාතිතො ජාතො පුත්තො වුද්ධි පත්තො තං තං කම්මෙසු මාතුයා බල වූපනිස්සයො හොති. එවඤ්ච කත්වා තං රූපද්වයං අභිධම්මෙ ද්වාරරූපන්ති වුත්තං. තස්මා ‘කායෙන, වාචායා,ති ඉදංපි මුඛ්ය කරණ වචනමෙවාති දට්ඨබ්බං. කායෙනාති පන කායකම්මෙනාති අත්ථෙ සති, තස්සකම්මස්ස වන්දනාකිරියාය සහ අභෙදො ආපජ්ජතීති චෙ. නාපජ්ජති. කස්මා චෙතනාහං භික්ඛවෙ කම්මං වදාමි, චෙතයිත්වා කම්මං කරොති ‘කායෙන, වාචාය, මනසාති ඉමස්මිං සුත්තෙ යථාහි ‘‘චෙතයිත්වා’’ති පුරිමචෙතනාහි චෙත යිත්වා. ‘‘කම්මං කරොතී’’ති පච්ඡිමං සන්නිට්ඨාපන චෙතනා කම්මං කරොතීති අත්ථො. තථා ඉධපි පුරිමපච්ඡිමචෙතනා සම්භවතොති. එත්ථ හි ‘‘කායකම්මෙනා’’ති පුරිමචෙතනා කම්මං ගය්හති. ‘‘වන්දතී’’ති පච්ඡිම සන්නිට්ඨාපනචෙතනාකම්මන්ති.
9. ‘‘රචයන්තො’’ති විදහන්තො. ‘‘රචයිස්සතී’’ති අපච්චක්ඛෙ අතීතෙ අනාගතවචනං. ‘‘පොත්ථකාරුළ්හ’’න්ති පොත්ථක පත්තෙසුලිඛනවසෙන ආරුළ්හං.
10. අභිධම්මත්ථපදෙ. ‘‘අභිධම්මෙ’’ති අභිධම්මප්පකරණෙ. ‘‘එත්ථ, එතෙනා’’ති වචනෙහි සඞ්ගහසද්දස්ස එකසෙසවිධානංපි විඤ්ඤායති. ‘‘අඤ්ඤංපාළිද්වයං වුච්චති’’. කස්මාතං පාළිද්වයං අභිධම්මො නාමාති වුත්තං ‘‘තඤ්චා’’තිආදි. ‘‘යථාපවත්තෙ’’ති අත්තනො පච්චයානුරූපං පවත්තෙ. ‘‘පරමත්ථධම්මෙ එවා’’ති ද්වෙ මෙ භික්ඛවෙ පුග්ගලා, තයොමෙභික්ඛවෙ පුග්ගලාතිආදිනා පඤ්ඤත්තිවොහාරෙන පවත්තාපි දෙසනා පරමත්ථ ධම්මෙහි විනා නපවත්තති. පරමත්ථ ධම්මානං නානත්තවසෙනෙව පුග්ගලානං නානත්තසම්භවතො. තස්මා පරමත්ථධම්මෙ එව දීපෙති. න ආණාවිධානං දීපෙති. ‘‘ද්වීසුධම්මෙසූ’’ති නිද්ධාරණෙ භුම්මවචනං. ‘‘යොඉතරතො’’ති නිද්ධාරණීයං. ‘‘යො’’ති යො ධම්මො. ‘‘ඉතරතො’’ති ඉතර ධම්මතො සුත්තන්ත ධම්මතො. ‘‘එවඤ්ච කත්වා’’ති ඉමිනාකාරණෙනාති අත්ථො. අට්ඨකථාසු වුත්තන්ති සම්බන්ධො. දෙසෙතබ්බප්පකාරානං අනවසෙසවිභත්තිවසෙන අතිරෙකතා, සුද්ධ ධම්මාධිට්ඨාන දෙසනා පවත්තිවසෙන විසෙසතා යොජෙතබ්බා. ‘‘යතො’’ති යස්මා අනවසෙසවිභත්තිතො, අතිවිත්ථාරදෙසනාභාවතොති වුත්තං හොති. කස්මා දෙවෙසු එව දෙසෙන්තීති ආහ ‘‘න හි මනුස්සා’’තිආදිං. තත්ථ ‘‘න හි මනුස්සා පටිග්ගහෙතුං සක්කොන්තී’’ති සම්බන්ධො. ‘‘පවත්තනයොග්ය’’න්ති පවත්තනත්ථාය පහොන්තං. ‘‘කථාමග්ග’’න්ති දෙසනාකථාපබන්ධං. ‘‘එකමාති%