නිරුත්තිදීපනීපාඨ
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
නිරුත්තිදීපනීපාඨ
ගන්ථාරම්භ
1.
චතුරාසීතිසහස්ස, ධම්මක්ඛන්ධාපභඞ්කරා;
ලොකම්හි යස්ස ජොතන්ති, නන්තවණ්ණපභස්සරා.
2.
අනන්තවණ්ණං සම්බුද්ධං, වන්දෙ නිරුත්තිපාරගුං;
සද්ධම්මඤ්චස්ස සඞ්ඝඤ්ච, විසුද්ධවණ්ණභාජනං.
3.
මොග්ගල්ලානො මහාඤාණී, නිරුත්තාරඤ්ඤකෙසරී;
නදි බ්යාකරණංනාදං, සොගතාරඤ්ඤබ්යාපනං.
4.
තස්සත්ථං දීපයිස්සාමි, නානාරාසිංවිභාජයං;
ඔගාය්හ සද්දසත්ථානි, නවඞ්ගං සත්ථුසාසනන්ති.
1. සන්ධිකණ්ඩ
සඤ්ඤාරාසි
ගරුසඤ්ඤාරාසි
වණ්ණො, සරො, සවණ්ණො, දීඝො, රස්සො, බ්යඤ්ජනො, වග්ගො, නිග්ගහීතං.
1. අආදයො තිතාලීසං [තිතාලීස (බහූසු)] වණ්ණා [ක. 2; රූ. 2; නී. 1, 2].
අආදයො බින්දන්තා තෙචත්තාලීසක්ඛරා වණ්ණා නාම හොන්ති.
අ, ආ, ඉ, ඊ, උ, ඌ, එත, එ, ඔත, ඔ. ක, ඛ, ග, ඝ, ඞ, ච, ඡ, ජ, ඣ, ඤ, ට, ඨ, ඩ, ඪ, ණ, ත, ථ, ද, ධ, න, ප, ඵ, බ, භ, ම, ය, ර, ල,ව ස, හ, ළ, අං. අත්ථං වණ්ණෙන්ති පකාසෙන්තීති වණ්ණා, අක්ඛරාති ච වුච්චන්ති, නාමපඤ්ඤත්තිරූපත්තා නක්ඛරන්ති ඛයවයං න ගච්ඡන්තීති අක්ඛරා. ‘‘නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති [සං. නි. 1.76] හි වුත්තං.
2. දසාදො සරා [ක. 3; රූ. 3; නී. 3].
තෙසු වණ්ණෙසු ආදිම්හි දස වණ්ණා සරා නාම හොන්ති. සයමෙව ලද්ධසරූපා හුත්වා රාජන්ති විරොචන්තීති සරා.
3. ද්වෙ ද්වෙ සවණ්ණා.
තෙසු සරෙසු ද්වෙ ද්වෙසරා සවණ්ණා නාම හොන්ති.
අ, ආ අවණ්ණො, ඉ, ඊ ඉවණ්ණො, උ, ඌ උවණ්ණො, එත, එ එතවණ්ණො, ඔත, ඔ ඔතවණ්ණො. සමානො වණ්ණො සුති එතෙසන්ති සවණ්ණා, සරූපාති ච වුච්චන්ති, සමානං රූපං සුති එතෙසන්ති සරූපා.
4. පුබ්බො රස්සො [ක. 4; රූ. 4; නී. 4.22].
ද්වීසු ද්වීසු සවණ්ණෙසු යො යො පුබ්බො හොති, සො සො රස්සො නාම හොති. රස්සෙන කාලෙන වත්තබ්බාති රස්සා, රස්සකාලො නාම අක්ඛිදලානං උම්මිසනනිම්මිසනසමකාලො.
තත්ථ එත, ඔත ඉති ද්වෙ එකපදසංයොගෙ පරෙ ක්වචි ලබ්භන්ති. එට්ඨි, සෙට්ඨො, ඔට්ඨො, සොත්ථි.
එකපදසංයොගෙති කිං? පදන්තරසංයොගෙ පරෙ රස්සා මා හොන්තූති. මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ, [ජා. 2.22.5] පුත්තො ත්යාහං මහාරාජ [ජා. 1.1.7].
ක්වචීති කිං? එකපදසංයොගෙපි වග්ගන්තෙසු වා ය, ර, ල, වෙසු වා පරෙසු රස්සා මා හොන්තූති. එන්ති, සෙන්ති, එය්ය, භාසෙය්ය, මෙණ්ඩො, සොණ්ඩො.
5. පරො දීඝො [ක. 5; රූ. 5; නී. 5].
ද්වීසු ද්වීසු සවණ්ණෙසු යො යො පරො හොති, සො සො දීඝො නාම හොති. දීඝෙන කාලෙන වත්තබ්බාති දීඝා, දීඝකාලො නාම රස්සෙහි දිගුණකාලො.
6. කාදයො බ්යඤ්ජනා [ක. 6; රූ. 8; නී. 6].
තෙසු වණ්ණෙසු කාදයො බින්දන්තා වණ්ණා බ්යඤ්ජනා නාම හොන්ති. අත්ථං බ්යඤ්ජයන්තීති බ්යඤ්ජනා. තෙ පන සුද්ධා අද්ධමත්තිකා, රස්සයුත්තා දියද්ධමත්තිකා, දීඝයුත්තා තියද්ධමත්තිකා.
7. පඤ්චපඤ්චකා වග්ගා [ක. 7; රූ 9; නී. 7].
තෙසු බ්යඤ්ජනෙසු කාදි-මන්තා පඤ්චබ්යඤ්ජනපඤ්චකා වග්ගා නාම හොන්ති.
කාදි පඤ්චකො කවග්ගො, චාදි ච වග්ගො, ටාදි ටවග්ගො, තාදි තවග්ගො, පාදි පවග්ගො. සෙසා අවග්ගාති සිද්ධං. වණ්ණුද්දෙසෙ එකට්ඨානිකානං බ්යඤ්ජනානං වග්ගෙ සමූහෙ නියුත්තාති වග්ගා.
8. බින්දු නිග්ගහීතං [ක. 8; රූ. 10; නී. 8].
අන්තෙ බින්දුමත්තො වණ්ණො නිග්ගහීතං නාම. නිග්ගය්හ ගය්හති උච්චාරියතීති නිග්ගහීතං.
ගරුසඤ්ඤාරාසි නිට්ඨිතො.
බ්යඤ්ජනවුත්තිරාසි
ඨානං, කරණං, පයතනං [රූ. 2 (පිට්ඨෙ); නී 6 (පිට්ඨෙ); 23 (සුත්තඞ්කෙ)].
ඡ ඨානානි – කණ්ඨට්ඨානං, තාලුට්ඨානං, මුද්ධට්ඨානං, දන්තට්ඨානං, ඔට්ඨට්ඨානං, නාසිකට්ඨානං. තෙසු බ්යත්තං වදන්තෙන යත්ථ ‘‘අක්ඛ’’න්ති වුච්චති, තං කණ්ඨට්ඨානං. යත්ථ ‘‘ඉච්ඡ’’න්ති, තං තාලුට්ඨානං. යත්ථ ‘‘රට්ඨ’’න්ති, තං මුද්ධට්ඨානං. යත්ථ ‘‘සත්ථ’’න්ති, තං දන්තට්ඨානං. යත්ථ ‘‘පුප්ඵ’’න්ති වුච්චති, තං ඔට්ඨට්ඨානං. නාසපදෙසො නාසිකට්ඨානං.
කත්ථචි පන උරට්ඨානං, සිරට්ඨානං, ජිව්හාමූලට්ඨානන්තිපි ආගතං. තත්ථ සිරට්ඨානං නාම මුද්ධට්ඨානමෙව. ජිව්හාමූලට්ඨානං පන සබ්බවණ්ණානං සාධාරණන්ති වදන්ති.
කරණං චතුබ්බිධං – ජිව්හාමූලං, ජිව්හොපග්ගං, ජිව්හග්ගං, සකට්ඨානන්ති.
පයතනං චතුබ්බිධං – සංවුටං, විවටං, ඵුට්ඨං, ඊසංඵුට්ඨන්ති. තත්ථ කරණානං සකසකට්ඨානෙහි සද්ධිං සංවරණාදිකො විසෙසාකාරො සංවුටාදි නාම.
තත්ථ කණ්ඨපදෙසානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා අවණ්ණ, කවග්ග, හකාරා කණ්ඨජා නාම. තාලුම්හි ජිව්හාමජ්ඣසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා ඉවණ්ණ, චවග්ග, යකාරා තාලුජා නාම. මුඛබ්භන්තරමුද්ධම්හි ජිව්හොපග්ගසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා ටවග්ග, ර, ළකාරා මුද්ධජා නාම. උපරි දන්තපන්තියං ජිව්හග්ගසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා තවග්ග, ල, සකාරා දන්තජා නාම. ඔට්ඨද්වයසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා උවණ්ණ, පවග්ගා ඔට්ඨජා නාම. නිග්ගහීතං නාසිකජං නාම. පඤ්චවග්ගන්තා පන නාසිකට්ඨානෙපි සකට්ඨානෙපි ජායන්ති. එකාරො කණ්ඨතාලුජො. ඔකාරො කණ්ඨොට්ඨජො. වකාරො දන්තොට්ඨජො. අපිච ඉවණ්ණුවණ්ණා කණ්ඨෙපි ජායන්තියෙව. යදා හකාරො වග්ගන්තෙහි වා ය, ර, ල, වෙහි වා යුත්තො හොති, තදා උරජොති වදන්ති. පඤ්හො, තුණ්හි, න්හාතො, විම්හිතො, ගය්හතෙ, වුල්හතෙ, අව්හානං.
කණ්ඨං සංවරිත්වා උච්චාරිතො අකාරො සංවුටො නාම. සකසකට්ඨාන, කරණානි විවරිත්වා උච්චාරිතා සෙසසරා ච ස, හකාරා ච විවටා නාම. තානියෙව ගාළ්හං ඵුසාපෙත්වා උච්චාරිතා පඤ්චවග්ගා ඵුට්ඨා නාම. ථොකං ඵුසාපෙත්වා උච්චාරිතා ය, ර, ල, වා ඊසංඵුට්ඨා නාම. තත්ථ ඔට්ඨජෙසු තාව පවග්ගං වදන්තානං ඔට්ඨද්වයස්ස ගාළ්හං ඵුසනං ඉච්ඡිතබ්බං. කස්මා? ඵුට්ඨපයතනිකත්තා පවග්ගස්ස. උවණ්ණං වදන්තානං පන ඔට්ඨද්වයස්ස විවරණං ඉච්ඡිතබ්බං. කස්මා? විවටපයතනිකත්තා උවණ්ණස්ස. එස නයො සෙසෙසු සබ්බෙසූති.
චූළනිරුත්තියං පන සබ්බෙ රස්සසරා සංවුටා නාම, සබ්බෙදීඝසරා විවටා නාමාති වුත්තං. තථා සද්දසාරත්ථජාලිනියං, කත්ථචි සක්කටගන්ථෙ ච. ඉදං යුත්තතරං. අඤ්ඤට්ඨානිකබ්යඤ්ජනෙහි යුත්තා සරා අත්තනො ඨාන, කරණානි ජහන්තාපි පයතනං න ජහන්ති. තස්මා නානාවණ්ණානං සංසග්ගෙ පයතනානං සංසග්ගභෙදොපි වෙදිතබ්බොති. තත්ථ ‘‘සුණාතු මෙ’’ති වදන්තො යදි ණා-කාරං ජිව්හග්ගෙන දන්තට්ඨානෙ කත්වා වදෙය්ය, දන්තජො නා-කාරො එව භවෙය්ය. තු-කාරඤ්ච ජිව්හොපග්ගෙන මුද්ධට්ඨානෙ කත්වා වදෙය්ය, මුද්ධජො ටු-කාරො එව භවෙය්ය. එවඤ්ච සති අක්ඛරවිපත්ති නාම සියා. එස නයො සෙසෙසු මුද්ධජදන්තජෙසු. තස්මා කම්මවාචං සාවෙන්තෙහි නාම ඨාන, කරණ, පයතනෙසු සුට්ඨු කුසලෙහි භවිතබ්බන්ති.
සිථිලඤ්ච, ධනිතඤ්ච, දීඝං, රස්සං, ගරුං, ලහුං;
නිග්ගහීතං, විමුත්තඤ්ච, සම්බන්ධඤ්ච, වවත්ථිතං [නී. 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16-19, 20, 21 සුත්තෙසු පස්සිතබ්බං].
මුදුනා වචීපයොගෙන වත්තබ්බා වග්ගපඨම, තතිය, පඤ්චමා සිථිලා නාම. ථද්ධෙන වචීපයොගෙන වත්තබ්බා වග්ගදුතිය, චතුත්ථා ධනිතා නාම. දීඝ, රස්සා පුබ්බෙ වුත්තා. දීඝා චෙව සංයොගපුබ්බා ච නිග්ගහීතන්තා ච ගරුකා නාම. සෙසා ලහුකා නාම. යථා සද්දසහිතො වාතො මුඛඡිද්දෙන බහි අනික්ඛම්ම නාසසොතාභිමුඛො හොති, තථා මුඛං අවිවටං කත්වා වත්තබ්බං බ්යඤ්ජනං නිග්ගහීතං නාම. තෙන යුත්තානි සබ්බබ්යඤ්ජනානි නිග්ගහීතන්තානි නාම. සෙසා විමුත්තා නාම. පදසන්ධිවසෙන වත්තබ්බං සම්බන්ධං නාම. පදච්ඡෙදං කත්වා වත්තබ්බං වවත්ථිතං නාම.
බ්යඤ්ජනවුත්තිරාසි නිට්ඨිතො.
ලහුසඤ්ඤාරාසි
ඣො, ලො, පො, ඝො, ගො.
9. යුවණ්ණා [ඉයුවණ්ණා (බහූසු)] ඣලා නාමස්සන්තෙ [ක. 58; රූ. 29; නී. 205].
අනිත්ථිලිඞ්ගස්ස නාමස්ස අන්තෙ ඉවණ්ණුවණ්ණා කමෙන ඣලසඤ්ඤා හොන්ති.
10. පිත්ථියං [ක. 59; රූ. 182; නී. 206].
ඉත්ථිලිඞ්ගෙ නාමස්සන්තෙ ඉවණ්ණුවණ්ණා පසඤ්ඤා හොන්ති.
11. ඝා [ක. 60; රූ. 177; නී. 207].
ඝො
, ආ ඉති ද්විපදං. ඉත්ථිලිඞ්ගෙ ආකාරො ඝසඤ්ඤො හොති.
12. ගො ස්යාලපනෙ [ක. 57; රූ. 71; නී. 214].
ආලපනෙ සි ගසඤ්ඤො හොති.
ලහුසඤ්ඤාරාසි නිට්ඨිතො.
සඞ්කෙතරාසි
13. විධි විසෙසනං යං තස්ස [චං. 1.1.6; පා. 1.1.72; විධිබ්බිසෙසනන්තස්ස (බහූසු)].
සුත්තෙ යං විසෙසනං දිස්සති, තස්ස විධි ඤාතබ්බො.
‘අතො යොනං ටාටෙ’. නරා, නරෙ. යොනන්ති විසෙසනං. ටාටෙති විධි.
14. සත්තමියං පුබ්බස්ස [රූ. 8 (පිට්ඨෙ); චං. 1.1.7; පා. 1.1.66].
සත්තමීනිද්දෙසෙ පුබ්බවණ්ණස්සෙව විධි ඤාතබ්බො.
‘සරො ලොපො සරෙ’. ලොකග්ගො [අප. ථෙර 1.12.57].
15. පඤ්චමියං පරස්ස [චං. 1.1.8; පා. 1.1.67].
පඤ්චමීනිද්දෙසෙ පරස්සෙව විධි ඤාතබ්බො.
‘අතො යොනං ටාටෙ’. නරා, නරෙ.
16. ආදිස්ස [චං. 1.1.9; පා. 1.1.54].
පරස්ස සිස්සමානො [දිස්සමානො (මූ)] විධි ආදිවණ්ණස්ස ඤාතබ්බො.
‘ර සඞ්ඛ්යාතො වා’. තෙරස.
17. ඡට්ඨියන්තස්ස [චං. 1.1.10; පා. 1.1.52].
ඡට්ඨීනිද්දෙසෙ තදන්තස්ස විධි ඤාතබ්බො.
‘රාජස්සි නාම්හි’. රාජිනා.
18. ඞානුබන්ධො [චං. 1.1.11; පා. 1.1.53].
ඞානුබන්ධො ආදෙසො ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස අන්තස්ස ඤාතබ්බො.
‘ගොස්සාවඞ’. ගවස්සං.
19. ටානුබන්ධොනෙකවණ්ණො සබ්බස්ස [චං. 1.1.12; පා. 1.1.55; ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්ස (බහූසු)].
යො ච ටානුබන්ධො ආදෙසො, යො ච අනෙකවණ්ණො ආදෙසො, තදුභයං ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස සබ්බස්සෙව වණ්ණසමුදායස්ස ඤාතබ්බං.
ටානුබන්ධෙ තාව –
‘ඉමස්සානිත්ථියං ටෙ’. එසු.
අනෙකවණ්ණෙ –
‘අනිමි නාම්හි’. අනෙන, ඉමිනා.
20. ඤකානුබන්ධා ආද්යන්තා [චං. 1.1.13; පා. 1.1.46].
ඤානුබන්ධො ආගමො ච කානුබන්ධො ආගමො ච කමෙන ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස ආදිම්හි ච අන්තෙ ච ඤාතබ්බො.
ඤානුබන්ධෙ –
‘බ්රූතො තිස්සිඤ’. බ්රවිති.
කානුබන්ධෙ –
‘භූස්ස වුක’. බභුව.
21. මානුබන්ධො සරානමන්තා පරො [චං. 1.1.14; පා. 1.1.47].
මානුබන්ධො ආගමො සරානං අන්තසරම්හා පරො හොති.
‘නජ්ජායො ස්වාම’. නජ්ජායො සන්දන්ති. ‘මං වා රුධාදීනං’. රුන්ධති. ‘ජර සදානමීම වා’. ජීරති, සීදති.
ඉමස්මිං බ්යාකරණෙ අනෙකසරතා නාම නදී, පුරිස ඉච්චාදීසු ලිඞ්ගපදෙසු එව අත්ථි, ගමු, පචඉච්චාදීසු ධාතුපදෙසු නත්ථි. සබ්බධාතුයො බ්යඤ්ජනන්තා එව හොන්ති, ධාත්වන්තලොපකිච්චං නත්ථි. තස්මා නජ්ජායොති එත්ථ ඊ-කාරො අන්තසරො නාම. තතො ‘නජ්ජායො ස්වාම’ ඉති සුත්තෙන ආ-කාරාගමො. රුන්ධතීති එත්ථ පන උ-කාරො අන්තසරො නාම, තතො ‘‘මං වා රුධාදීන’’න්ති සුත්තෙන බින්දාගමො. එවං ජීරති, සීදති ඉච්චාදීසු. ම්රම්මපොත්ථකෙසු පන ‘‘මානුබන්ධො පදානමන්තා පරො’’ති පාඨො, සො සීහළපොත්ථකෙහි න සමෙති.
22. විප්පටිසෙධෙ [චං. 1.1.16; පා. 1.4.2].
සමානවිසයානං ද්වින්නං විධීනං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිසෙධරහිතෙ ඨානෙ යෙභුය්යෙන පරො විධි ඔකාසං ලභති.
චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අඞ්ගුත්තරනිකායෙ] -එත්ථ චත්තාරිමෙති පුබ්බලොපෙ සම්පත්තෙ පරලොපො ඔකාසං ලභති.
23. සඞ්කෙතො නාවයවොනුබන්ධො [චං. 1.1.5].
යො වණ්ණො පයොගස්ස අවයවො න හොති, සුත්තෙසු සඞ්කෙතමත්තො හොති, සො අනුබන්ධො නාම.
‘ගොස්සාව’. ගවස්සං-එතෙන පදරූපවිධානෙ අනුබන්ධො උපයොගං න ගච්ඡතීති ඤාපෙති.
24. වණ්ණපරෙන සවණ්ණොපි.
වණ්ණසද්දො පරො එතස්මාති වණ්ණපරො, වණ්ණපරෙන රස්සසරෙන සවණ්ණොපි ගය්හති සයඤ්ච, අවණ්ණොති වුත්තෙ ආ-කාරොපි ගය්හති අ-කාරො චාති වුත්තං හොති. එවං ඉවණ්ණුවණ්ණෙසු.
25. න්තුවන්තුමන්තාවන්තුතවන්තුසම්බන්ධී [න්තු වන්තුමන්ත්වාවන්තුතවන්තු සම්බන්ධී (බහූසු)].
න්තුඉති වුත්තෙ වන්තු, මන්තු, ආවන්තු, තවන්තූනං සම්බන්ධීභූතො න්තුකාරො ගය්හති.
‘න්තන්තූනං න්තො යොම්හි පඨමෙ’. ගුණවන්තො, සතිමන්තො, යාවන්තො, භුත්තවන්තො.
සඞ්කෙතරාසි නිට්ඨිතො.
සන්ධිවිධාන
අථ සන්ධිවිධානං දීපියතෙ.
ලොපො, දීඝො, රස්සො, වුද්ධි, ආදෙසො, ආගමො, ද්විභාවො, විපල්ලාසො.
ලොපරාසි
26. සරො ලොපො සරෙ [ක. 12; රූ. 13; නී. 30].
ලුප්පතීති ලොපො. සරෙ පරෙ සරූපො වා අසරූපො වා පුබ්බො සරො ලොපො හොති.
සරූපෙ තාව –
අවණ්ණෙ-ලොකග්ගො [අප. ථෙර 1.12.57], භවාසවො, [ධ. ස. 1102] අවිජ්ජාසවො [ධ. ස. 1102], අවිජ්ජානුසයො [විභ. 949].
ඉවණ්ණෙ-මුනින්දො, මුනීරිතො, වරවාදීරිතො, ඉත්ථින්ද්රියං [විභ. 219].
උවණ්ණෙ-බහූපකාරො [ජා. 1.22.588], බහුකා ඌමි බහූමි, සරභුයා ඌමි සරභූමි, සරභුයා උදකං සරභූදකං.
අසරූපෙ –
සොතින්ද්රියං [විභ. 219], කාමුපාදානං, භවෙසනා [දී. නි. 3.305], භවොඝො [ධ. ස. 1156], සො තුණ්හස්ස [පාරා. 381], දිට්ඨානුසයො [විභ. 949], දිට්ඨුපාදානං, දිට්ඨෙකට්ඨං, දිට්ඨොඝො [ධ. ස. 1156], මුදින්ද්රියං [මහාව. 9], පුත්තා මත්ථි [ධ. ප. 62], උරස්ස දුක්ඛො [පාචි. 402], අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති [ධ. ප. 304] ඉච්චාදි.
ඉති පුබ්බලොපරාසි.
27. පරො ක්වචි [ක. 13; රූ. 15; නී. 31].
පුබ්බසරම්හා සරූපො වා අසරූපො වා පරො සරො ක්වචි ලොපො හොති.
සරූපෙ තාව –
තං කදාස්සු භවිස්සති [ජා. 2.22.144 ආදයො; තං කුදස්සු], කුදාස්සු නාම දුම්මෙධො, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සති [ධ. ප. 376], යදාස්ස සීලං පඤ්ඤඤ්ච [ජා. 2.22.1474], තදාස්සු කණ්හං යුඤ්ජන්ති [ජා. 1.1.29] -කණ්හන්ති මහාකණ්හගොණං, තණ්හාස්ස විප්පහීනා, මාස්සු කුජ්ඣ රථෙසභ, සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්ය [පාරා. 167, 171], ආගතාත්ථ තුම්හෙ, සොතුකාමාත්ථ තුම්හෙ, මාය්යො එවරූපමකාසි, පපං අවින්දුං [ජා. 1.1.2] -පවඩ්ඪං ආපං ලභිංසූත්යත්ථො, නාලං කබළං පදාතවෙ [ජා. 1.1.27] -ප+ආදාතවෙති ඡෙදො, ගණ්හිතුන්තත්ථො, රුප්පතීති රූපං, බුජ්ඣතීති බුද්ධො-දීඝො, අග්ගීව තප්පති, ඉත්ථීව ගච්ඡති, නදීව සන්දති, මාතුපට්ඨානං, පිතුපට්ඨානං, යෙතෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා [චූළව. 399] ඉච්චාදි.
අසරූපෙ –
ඉතිස්ස [පාචි. 465], ඉතිපි [පාරා. 1], අස්සමණීසි [පාරා. 135], අකතඤ්ඤූසි [ධ. ප. 383], වන්දෙහං, සොහං, යස්සදානි [මහාව. 242], ඡායාව අනපායිනී [ධ. ප. 2], මාදිසෙසු කථාව කා, කින්නුමාව සමණියො මධුවා මඤ්ඤති බාලො [ධ. ප. 69], චක්ඛුන්ද්රියං [විභ. 219], ද්වෙමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අ. නි. 2.3], තයොමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අ. නි. 3.17] ඉච්චාදි.
ක්වචීති කිං? කතමා චානන්ද අනිච්චසඤ්ඤා [අ. නි. 10.60].
ඉති පරලොපරාසි.
28. න ද්වෙ වා.
ද්වෙ පුබ්බපරසරා ක්වචි ලොපා න හොන්ති වා.
අප්පමාදො අමතං පදං [ධ. ප. 21], කො ඉමං පථවිංවිචෙස්සති [ධ. ප. 44].
ක්වචිත්වෙව? සොතින්ද්රියං [විභ. 219], චක්ඛුන්ද්රියං [විභ. 219],
වාති කිං? කොමං වසලිං පරාමසිස්සති.
ඉතො පට්ඨාය යාවසන්ධිකණ්ඩාවසානා යුත්තට්ඨානෙසු සබ්බත්ථ ක්වචිසද්දො, වාසද්දො ච වත්තන්තෙ. තත්ථ ක්වචිසද්දො නානාපයොගං දස්සෙති. වාසද්දො එකපයොගස්ස නානාරූපං දස්සෙති. ලොපනිසෙධො.
29. පරසරස්ස.
නිග්ගහීතම්හා පරසරස්ස ක්වචි ලොපො හොති වා.
ත්වංසි [පෙ. ව. 47; ජා. 2.22.764], චන්දංව විමලං සුද්ධං [ධ. ප. 413; සු. නි. 642], චක්කංව වහතො පදං [ධ. ප. 1], හලංදානි පකාසිතුං [මහාව. 8], කින්ති වදෙය්යං, චීවරන්ති, පත්තන්ති, භික්ඛුන්ති.
ඉති සරලොපරාසි.
30. සංයොගාදි ලොපො.
සංයොගස්ස ආදිභූතො බ්යඤ්ජනො ක්වචි ලොපො හොති වා.
පුප්ඵංසා උප්පජ්ජති [පාරා. 36] – ඉධ පුබ්බසුත්තෙන සරලොපො, එවංස තෙ ආසවා පහීනා හොන්ති [ම. නි. 1.24], සචෙ භුත්තො භවෙය්යාහං, සාජීවො ගරහිතො මම [මි. ප. 6.1.5] - අස්ස+ආජීවොති ඡෙදො, භවෙය්යාති අත්ථො.
තීසු බ්යඤ්ජනෙසු සරූපානං ද්වින්නං ආදිබ්යඤ්ජනස්ස ලොපො – අග්යාගාරං [පාචි. 326], අග්යාහිතො, වුත්යස්ස, විත්යානුභූයතෙ, එකසතං ඛත්යා [ජා. 2.22.594], රත්යො, රත්යා, රත්යං, සක්වාහං මාරිස දෙවානමින්දො [සං. නි. 1.268], ඉච්චාදි.
සරූපානන්ති කිං? තිත්ථ්යා පුථුසො වදන්ති [සු. නි. 897], චතුත්ථ්යන්තං, ඡට්ඨුන්තං, චක්ඛ්වාබාධං, වත්ථ්වෙත්ථ.
ඉති බ්යඤ්ජනලොපරාසි.
31. ලොපො.
නිග්ගහීතස්ස ක්වචි ලොපො හොති වා.
සරෙ පරෙ තාව –
එවාහං චින්තයිත්වාන [බු. වං. 2.27], පුප්ඵදානං අදාසහං-අදාසිං+අහන්ති ඡෙදො, බින්දුලොපො, පුන පුබ්බසරලොපො, තුය්හත්ථාය මහාමුනි, තුය්හෙවෙතං දුක්කටං [දී. නි. 2.178], තාසාහං සන්තිකෙ [පාචි. 709], තෙසාහං එවං වදාමි, පඤ්චන්නෙතං ධම්මානං අධිවචනං, ඡන්නෙතං ධම්මානං අධිවචනං, සමණ ත්වෙව පුච්ඡාමි [ජා. 2.22.253 සමණ තෙව], බ්රාහ්මණ ත්වෙව පුච්ඡාමි [ජා. 2.22.258 බ්රාහ්මණ තෙව] -ත්වං+එවාති ඡෙදො, විදූනග්ගමිති.
බ්යඤ්ජනෙ පරෙ –
තං තුය්හමූලෙ පටිදෙසෙමි.
ගාථායං –
අරියසච්චානදස්සනං [ඛු. පා. 5.11], එතං බුද්ධාන සාසනං [ධ. ප. 183], ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච [ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා].
මාගමෙ පරෙ –
ගරුළො උරගාමිව [ජා. 1.4.124 සුපණ්ණො], ධම්මො අරහතාමිව [දී. නි. 2.348], ආලොකො පස්සතාමිව [සු. නි. 769], බකො කක්කටකාමිව [ජා. 1.1.38], නභං තාරකිතාමිව [ජා. 2.22.1989 තාරාචිතාමිව], පදුමං හත්ථගතාමිව [ජා. 2.22.2336] -එතෙසු මාගමෙ බින්දුලොපො, බ්යඤ්ජනෙ පුබ්බසරදීඝො ච.
තථා සංඋපසග්ගස්ස බින්දුලොපෙ අන්තසරදීඝො –
සාරාගො, සාරත්තො, අවිසාහාරො, සාරම්භො, සාරද්ධො, සාකෙතං නගරං, සාධාරණං, සං අස්ස අත්ථීති සාමී.
සමාසෙ තුමන්තම්හි නිච්චං –
කත්තුකාමො, ගන්තුකාමො ඉච්චාදි.
ඉති බින්දුලොපරාසි.
32. ස්යාදිලොපො පුබ්බස්සෙකස්ස.
විච්ඡායං එකස්ස විභත්යන්තස්ස පදස්ස ද්විත්තෙ කතෙ පුබ්බපදස්ස ස්යාදිලොපො හොති.
එකෙකං, එකෙකානි, එකෙකෙන, එකෙකස්ස ඉච්චාදි.
මාගමෙ –
එකමෙකං, එකමෙකානි ඉච්චාදි.
ඉති ස්යාදිලොපරාසි.
අප්පවිධානමුච්චතෙ.
33. තදමිනාදීනි [චං. 5.2.1.27; පා. 6.3.109; මු. 2.34; කා. 2.27].
මහාවුත්තිසුත්තමිදං, තදමිනාදීනි පදරූපානි ඉමිනා නිපාතනෙන සිජ්ඣන්තීති අත්ථො.
සරලොපො බ්යඤ්ජනෙ –
ලාබු=අලාබු, පිධානං=අපිධානං, ද්වාරං පිදහිත්වා=අපිදහිත්වා, ගිනි=අග්ගිනි, රත්නං=රතනං, න්හානං=නහානං, අස්නාති=අසනාති, හන්ති=හනති, හන්ති කුද්ධො පුථුජ්ජනො [අ. නි. 7.64], ඵලං වෙ කදලිං හන්ති [අ. නි. 4.68], සක්කාරො කාපුරිසං හන්ති. කත්ථචි බහුවචනම්පි දිස්සති. වික්කොසමානා තිබ්බාහි, හන්ති නෙසං වරං වරං [ජා. 2.22.2370].
ඉවණ්ණලොපෙ –
ආරාමරුක්ඛචෙත්යානි=චෙතියානි [ධ. ප. 188], අථත්ථෙකසතං ඛත්යා [ජා. 2.22.594] =ඛත්තියා, තිථ්යා පුථුසො වදන්ති [සු. නි. 897]. තිථ්යා පුථුසො නිවිට්ඨා [සු. නි. 898] =තිත්ථියා. විද්ධස්තො=විද්ධංසිතො, උත්රස්තො=උත්රාසිතො, ස්නෙහො=සිනෙහො, ක්ලෙසවත්ථූනි=කිලෙසවත්ථූනි, ක්රියා=කිරියා, ප්ලවන්ති=පිලවන්ති.
උවණ්ණලොපෙ –
පද්ධානි=පදුමානි, උස්මා=උසුමා ඉච්චාදි.
සංයොගාදිබ්යඤ්ජනලොපො ච –
පුත්තානඤ්හි වධො දුඛො, මාතිඝො ලභතෙ දුඛං, අප්පස්සාදා කාමා දුඛා, නත්ථි කාමපරං දුඛං [ජා. 2.19.118], සෙඛො=සෙක්ඛො, අපෙඛා=අපෙක්ඛා, උපසම්පදාපෙඛො=උපසම්පදාපෙක්ඛො [මහාව. 70] ඉච්චාදි.
සරෙන සහ බ්යඤ්ජනලොපො –
පටිසඞ්ඛා යොනිසො [අ. නි. 6.58], අක්ඛාති=අක්ඛායති, ගන්ධං ඝාති=ඝායති, අභිඤ්ඤා=අභිඤ්ඤාය, පරිඤ්ඤා=පරිඤ්ඤාය, අධිට්ඨා=අධිට්ඨාය, පතිට්ඨා=පතිට්ඨාය, ආවීකතා හිස්ස ඵාසු [මහාව. 134], අස්සවනතා ධම්මස්ස පරිහායන්ති [මහාව. 8], විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජති [පට්ඨා. 3.1.98], දසාහපරමතා ධාරෙතබ්බං [පාරා. 462], නායං බ්රාහ්මණභොජනත්ථා, තිලොදනො හෙහිති [ජා. 1.8.1], විසසෙනොව ගාරය්හො, යස්සත්ථා රුක්ඛරොපකා [ජා. 1.3.54] =විසසෙනොවාති එවංනාමකො රාජා එව, යස්සත්ථා දූරමායන්ති [ජා. 1.3.28] – යස්සාති උදරස්ස, පිතු අත්ථා චන්දවතී [ජා. 1.9.66], උපාදාරූපං, අනුපාදා විමුත්තො, සද්ධාපබ්බජිතො, උපනිධාපඤ්ඤත්ති. සංවිධාවහාරො, යාති=යායති, වාති=වායති, නිබ්බාති=නිබ්බායති, නිබ්බන්ති=නිබ්බායන්ති, පහාති=පහායති, සප්පතිස්සො=සප්පතිස්සයො, සුහදො=සුහදයො=සබ්බත්ථ යලොපො,
මුඛරො=මුඛඛරො, වාචාකරණො=වාක්කරණො, වාචාපථො=බ්යප්පථො=වාස්ස බ්යත්තං, රස්සත්තඤ්ච, එවං බ්යාඛො=එවං විය ඛො=විස්ස බ්යත්තං, දීඝො ච යලොපො ච.
ලොලුපො, මොමුහො, කුක්කුචො, සුසුඛො, රොරුවොඉච්චාදීසු පන අතිසයත්ථදීපනත්ථං පදද්විත්තං කත්වා පුබ්බපදෙසු අක්ඛරලොපො.
පදලොපො ආදිමජ්ඣන්තෙසු –
දත්තො=දෙවදත්තො, අස්සෙහි යුත්තො රථො=අස්සරථො, රූපභවො=රූපං, අරූපභවො=අරූපං ඉච්චාදි.
ලොපරාසි නිට්ඨිතො.
දීඝ, රස්සරාසි
අථ දීඝ, රස්සා දීපියන්තෙ.
34. සෙසා දීඝා.
පක්ඛිත්තමිදං සුත්තං. ලුත්තෙහි වා ආදෙසකතෙහි වා වණ්ණෙහි සෙසා රස්සසරා ක්වචි දීඝා හොන්ති වා.
පුබ්බලුත්තෙ තාව –
තත්රායමාදි භවතිං [ධ. ප. 375], තත්රාභිරතිමිච්ඡෙය්ය [ධ. ප. 88; සං. නි. 5.198], බුද්ධානුස්සති, සද්ධීධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං [සු. නි. 183], අනාගාරෙහි චූභයං [ධ. ප. 404; සු. නි. 633], ධම්මූපසංහිතා [දී. නි. 2.349], තථූපමං ධම්මවරං අදෙසයි [ඛු. පා. 6.13], තෙසං වූපසමො සුඛො [දී. නි. 2.221] ඉච්චාදි.
පරලුත්තෙ –
අජිතාති භගවා අවොච [සු. නි. 1039, 1041], සුමෙධො සාජාතො චාති, රුප්පතීති රූපං [සං. නි. 3.79], බුජ්ඣතීති බුද්ධො, සාධූතිපතිස්සුණිත්වා [ධ. ප. අට්ඨ. 1.4 කාළයක්ඛිනීවත්ථු], කිංසූධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං [සු. නි. 184] ඉච්චාදි.
බින්දුලුත්තෙ –
තාසාහං [පාචි. 709], තෙසාහං [ජා. 2.22.313].
ආදෙසෙසු –
ම්යායංධම්මො [මහාව. 7], ස්වාහං [පෙ. ව. 485], විත්යානුභූයතෙ ඉච්චාදි.
යදිපි ඉමානි රූපානි බ්යඤ්ජනෙ උපරිසුත්තෙන සිජ්ඣන්ති, ලුත්තාදෙසෙසු පන නිච්චමිව දීඝසිද්ධිඤාපනත්ථං ඉදං සුත්තං පක්ඛිත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
35. බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා [ක. 25, 26; නී. 35, 36, 64, 71, 165, 179].
බ්යඤ්ජනෙ පරෙ රස්සදීඝානං ක්වචි දීඝ, රස්සා හොන්ති වා. තත්ථ දීඝවිධි නාම ගාථාවසෙන වා ආගමවසෙන වා වචනසුඛවසෙන වා බුද්ධිසුඛවසෙන වා හොති.
තත්ථ ගාථාවසෙන තාව –
මධුවාමඤ්ඤති බාලො [ධ. ප. 69], ඛන්තී ච සොවචස්සතා [ඛු. පා. 5.10], එවං ගාමෙ මුනී චරෙ [ධ. ප. 49], සක්කො උජූ ච සුහුජූ ච [ඛු. පා. 9.1] ඉච්චාදි.
ආගමෙ –
උරගාමිව [ජා. 1.7.30], අරහතාමිව [දී. නි. 2.348], පස්සතාමිව [සු. නි. 769] ඉච්චාදි. ගාථාවසෙනාතිපි යුජ්ජති.
වචනසුඛඤ්ච බුද්ධිසුඛඤ්ච පුරිමෙ සෙසදීඝෙපි ලබ්භති.
තත්ථ වචනසුඛෙ –
ඡාරත්තං මානත්තං [චූළව. 97], පකට්ඨං වචනං පාවචනං, පාසාදො, පාකාරො, පාවස්සි මෙඝො, නගරං පාවිසි, පාවෙක්ඛි, පාරිසුද්ධි, පාටිපදො, චතුරාසීතිසහස්සානි [ධ. ස. අට්ඨ. 584] ඉච්චාදි.
බුද්ධිසුඛං නාම පදච්ඡෙදඤාණසුඛං. තත්ථ –
සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං [පාරා. 1], සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා, චක්ඛුමාස්ස යථා අන්ධො ඉච්චාදි.
බින්දුලුත්තෙ පන සාරාගො, සාරත්තො ඉච්චාදීනි පුබ්බෙ උද්ධටානියෙව.
ඉති දීඝරාසි.
රස්සසන්ධිම්හි ගාථාවසෙන තාව –
යිට්ඨංවහුතංව ලොකෙ [ධ. ප. 108], භොවාදි නාම සො හොති [ධ. ප. 396; සු. නි. 625], යථාභාවි ගුණෙන සො ඉච්චාදි.
ආගමෙ ය, ර, දාගමෙසු පුබ්බරස්සො –
යථයිදං [අ. නි. 1.1-4], තථයිදං, යථරිව අම්හාකං භගවා, තථරිව භික්ඛුසඞ්ඝො, සම්මදෙව සමාචරෙ [සං. නි. 1.112], සම්මදක්ඛාතො මයා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො [සං. නි. 5.194] ඉච්චාදි.
සංයොගරස්සො නාම බහුලං ලබ්භති –
අක්කමො, පරක්කමො, අක්ඛාතො, අඤ්ඤා, අඤ්ඤින්ද්රියං, අඤ්ඤාතං භගවා, අඤ්ඤාතං සුගත, අත්ථරණං, අප්ඵොටෙති, අල්ලියති, අච්ඡින්දති, අස්සාදො, ආභස්සරො, පභස්සරො, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, ඣානස්ස ලාභිම්හි වසිම්හි [පාරා. 203-204].
තා, තොපච්චයෙසුපි රස්සො –
කතඤ්ඤුතා, අත්ථඤ්ඤුතා, ධම්මඤ්ඤුතා, කඤ්ඤතො, නදිතො, වධුතො.
සමාසෙ –
ඉත්ථිපුමං, ඉත්ථිලිඞ්ගං, ඉත්ථිභාවො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො ඉච්චාදි.
ඉති රස්සරාසි.
දීඝ, රස්සරාසි නිට්ඨිතො.
වුද්ධිරාසි
අථ වුද්ධිසන්ධි දීපියතෙ.
36. යුවණ්ණානමෙඔ ලුත්තා [ක. 14; රූ. 16; නී. 34].
ලුත්තා පුබ්බසරම්හා වා පරසරම්හා වා සෙසානං ඉවණ්ණුවණ්ණානං කමෙන එ, ඔආදෙසා හොන්ති වා.
පරඉවණ්ණෙ –
බන්ධුස්සෙව සමාගමො, අතෙව මෙ අච්ඡරියං [ජා. 2.22.1988], වාතෙරිතං, ජිනෙරිතං.
පරඋවණ්ණෙ –
ගඞ්ගොදකං, පත්තං වොදකං කත්වා [චූළව. 376], සඞ්ඛ්යං [සු. නි. 754] නොපෙති වෙදගූ [මහානි. 6], උදකොමිව ජාතං.
ක්රියාපදෙසු –
වෙති, අපෙති, උපෙති, අපෙක්ඛා, උපෙක්ඛා ඉච්චාදි.
පුබ්බඉවණ්ණෙ –
රථෙසභො, ජනෙසභො, මුනෙලයො ඉච්චාදි- තත්ථ රථීනං ආසභො ජෙට්ඨකොති රථෙසභො, රථීනන්ති රථවන්තානං රථරුළ්හානං යොධානන්ති අත්ථො. ජනීනං ආසභො ජනෙසභො, ජනීනන්ති ජනවන්තානං ඉස්සරානං. මුනීනං ආලයො විහාරො මුනෙලයො.
පුබ්බඋවණ්ණෙ –
සුන්දරා ඉත්ථී සොත්ථි, සුන්දරො අත්ථො යස්සාති සොත්ථි, රස්සත්තං, මඞ්ගලං.
වුද්ධිරාසි නිට්ඨිතො.
ආදෙසසන්ධි
අථාදෙසසන්ධි දීපියතෙ.
37. යවා සරෙ [ක. 18, 19, 21, 45; නී. 44, 46, 47, 51, 58].
සරෙ පරෙ ඉවණ්ණුවණ්ණානං ය, වාදෙසා හොන්ති වා.
ඉවණ්ණෙ –
පටිසන්ථාරවුත්යස්ස [ධ. ප. 376], සබ්බා විත්යානුභූයතෙ, ක්යාහං අපරජ්ඣාමි [පාරා. 383] – ඉධ පඨමං බින්ධුලොපො, සුතා ච පණ්ඩිතාත්යත්ථ, සුතා ච පණ්ඩිතාත්යම්හා [ජා. 2.21.149], ඤාතො සෙනාපතීත්යාහං [ජා. 2.21.94], ඉච්චෙතං කුසලං [පාරා. 411], ඉච්චස්ස වචනීයං [දීඝනිකායෙ], පච්චුත්තරිත්වා, පච්චාහරති [පාරා. 305-307], පච්චෙති, පච්චයො, අච්චෙති, අච්චයො [දී. නි. 1.251], අච්චායං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩො [ජා. 1.7.33] – අතිරෙකො අයං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩොත්යත්ථො, අපුච්චණ්ඩතා – අපුතිඅණ්ඩතාත්යත්ථො, ජච්චන්ධො, ජච්චඝානකො, ජච්චෙළකො, අබ්භුග්ගච්ඡති, අබ්භෙති, අබ්භොකාසො [දී. නි. 1.191], අජ්ඣොකාසො අජ්ඣාගමා ඉච්චාදි.
වාත්වෙව? ඉතිස්ස මුහුත්තම්පි [පාචි. 465], අතිසිගණො, අධීරිතං.
එත්ථ ච ඉච්චෙතන්තිආදීසු ඉමිනා සුත්තෙන ඉති, පති, අතිපුති, ජාති, අභි, අධිසද්දානං ඉවණ්ණස්ස යත්තං, ‘තවග්ග, වරණාන’…න්ති සුත්තෙන යම්හි තවග්ගස්ස චත්තං, ‘වග්ග, ල, සෙහි තෙ’ති සුත්තෙන යස්ස පුබ්බරූපත්තං, අභි, අධිසද්දෙසු පන ‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙස’…න්ති සුත්තෙන වග්ගචතුත්ථානං තතියත්තං.
උවණ්ණෙ –
චක්ඛ්වාබාධමාගච්ඡති, පාත්වාකාසි [ම. නි. 2.308], වත්ථ්වෙත්ථ විහිතං නිච්චං, ද්වාකාරො [මහාව. 9], මධ්වාසවො [පාචි. 328], අන්වයො, අන්වෙති, ස්වාක්ඛාතො [මහාව. 26, 62], ස්වාකාරො [මහාව. 9], බහ්වාබාධො ඉච්චාදි.
38. එඔනං [ක. 17, 18; රූ. 19, 20; නී. 43, 44].
සරෙ පරෙ එ, ඔනං ය, වාදෙසො හොති වා.
ක්යස්ස බ්යපථයො අස්සු [සු. නි. 967], ක්යස්සු ඉධ ගොචරා [සු. නි. 967] -කෙ+අස්ස පුග්ගලස්සාති අත්ථො, බ්යපථයොති වචනපථා, යථා නාමං තථා ඣස්ස-චෙ+අස්සාති ඡෙදො, ත්යාහං එවං වදෙය්යං [ම. නි. 1.30], ත්යස්ස පහීනා හොන්ති, පුත්තො ත්යාහං මහාරාජ [ජා. 1.1.7], පබ්බත්යාහං ගන්ධමාදනෙ [ජා. 2.22.397], අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො [මහාව. 7], ය්යස්ස විප්පටිසාරජා, ය්යස්ස තෙ හොන්ති අනත්ථකාමා, ය්යස්සු මඤ්ඤාමි සමණෙ-එත්ථ ච අවිසිට්ඨෙපි වචනසද්දෙ යෙ+අස්සාති පදච්ඡෙදබුද්ධිසුඛත්ථං ‘ය්යස්සා’ති පොත්ථකාරොපනං යුජ්ජතියෙව, යථා තං? ‘යදාස්ස සීලං පඤ්ඤඤ්ච’ [ජා. 2.22.1474] ඉච්චාදීසු විය, ක්වත්ථොසි ජීවිතෙන මෙ, යාවතක්වස්ස කායො, තාවතක්වස්ස බ්යාමො [දී. නි. 2.35], අථ ඛ්වස්ස, අත්ථි ඛ්වෙතං බ්රාහ්මණ, යත්වාධිකරණං [දී. නි. 1.213], ය්වාහං, ස්වාහං ඉච්චාදි.
වාත්වෙව? සො අහං විචරිස්සාමි [සු. නි. 194], සො අහං භන්තෙ.
39. යුවණ්ණානමියඞුවඞ [මොග. 5-136 (යුවණ්ණාන මිය ඞු ව ඞ සරෙ)].
සරෙ පරෙ ඉවණ්ණුවණ්ණන්තානං පදානං ඉයඞ, උවඞාදෙසා හොන්ති වා. ඞානුබන්ධො අන්තාදෙසත්ථො. එවං සබ්බත්ථ.
ඉධ එකෙකස්ස පදස්ස රූපද්වයං වුච්චතෙ.
ඉවණ්ණෙ –
තියන්තං ත්යන්තං – තත්ථ තියන්තන්ති ඉමිනා සුත්තෙන සිද්ධං, ත්යන්තන්ති ‘යවා සරෙ’ති සුත්තෙන. එවං සෙසෙසු. අග්ගියාගාරෙ අග්යාගාරෙ, චතුත්ථියත්ථෙ [මහාව. 37] චතුත්ථ්යත්ථෙ, පඤ්චමියත්ථෙ පඤ්චම්යත්ථෙ, පථවියාකාසො පථබ්යාකාසො, %
නිරුත්තිදීපනීපාඨ
ගන්ථාරම්භ
1.
චතුරාසීතිසහස්ස, ධම්මක්ඛන්ධාපභඞ්කරා;
ලොකම්හි යස්ස ජොතන්ති, නන්තවණ්ණපභස්සරා.
2.
අනන්තවණ්ණං සම්බුද්ධං, වන්දෙ නිරුත්තිපාරගුං;
සද්ධම්මඤ්චස්ස සඞ්ඝඤ්ච, විසුද්ධවණ්ණභාජනං.
3.
මොග්ගල්ලානො මහාඤාණී, නිරුත්තාරඤ්ඤකෙසරී;
නදි බ්යාකරණංනාදං, සොගතාරඤ්ඤබ්යාපනං.
4.
තස්සත්ථං දීපයිස්සාමි, නානාරාසිංවිභාජයං;
ඔගාය්හ සද්දසත්ථානි, නවඞ්ගං සත්ථුසාසනන්ති.
1. සන්ධිකණ්ඩ
සඤ්ඤාරාසි
ගරුසඤ්ඤාරාසි
වණ්ණො, සරො, සවණ්ණො, දීඝො, රස්සො, බ්යඤ්ජනො, වග්ගො, නිග්ගහීතං.
1. අආදයො තිතාලීසං [තිතාලීස (බහූසු)] වණ්ණා [ක. 2; රූ. 2; නී. 1, 2].
අආදයො බින්දන්තා තෙචත්තාලීසක්ඛරා වණ්ණා නාම හොන්ති.
අ, ආ, ඉ, ඊ, උ, ඌ, එත, එ, ඔත, ඔ. ක, ඛ, ග, ඝ, ඞ, ච, ඡ, ජ, ඣ, ඤ, ට, ඨ, ඩ, ඪ, ණ, ත, ථ, ද, ධ, න, ප, ඵ, බ, භ, ම, ය, ර, ල,ව ස, හ, ළ, අං. අත්ථං වණ්ණෙන්ති පකාසෙන්තීති වණ්ණා, අක්ඛරාති ච වුච්චන්ති, නාමපඤ්ඤත්තිරූපත්තා නක්ඛරන්ති ඛයවයං න ගච්ඡන්තීති අක්ඛරා. ‘‘නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති [සං. නි. 1.76] හි වුත්තං.
2. දසාදො සරා [ක. 3; රූ. 3; නී. 3].
තෙසු වණ්ණෙසු ආදිම්හි දස වණ්ණා සරා නාම හොන්ති. සයමෙව ලද්ධසරූපා හුත්වා රාජන්ති විරොචන්තීති සරා.
3. ද්වෙ ද්වෙ සවණ්ණා.
තෙසු සරෙසු ද්වෙ ද්වෙසරා සවණ්ණා නාම හොන්ති.
අ, ආ අවණ්ණො, ඉ, ඊ ඉවණ්ණො, උ, ඌ උවණ්ණො, එත, එ එතවණ්ණො, ඔත, ඔ ඔතවණ්ණො. සමානො වණ්ණො සුති එතෙසන්ති සවණ්ණා, සරූපාති ච වුච්චන්ති, සමානං රූපං සුති එතෙසන්ති සරූපා.
4. පුබ්බො රස්සො [ක. 4; රූ. 4; නී. 4.22].
ද්වීසු ද්වීසු සවණ්ණෙසු යො යො පුබ්බො හොති, සො සො රස්සො නාම හොති. රස්සෙන කාලෙන වත්තබ්බාති රස්සා, රස්සකාලො නාම අක්ඛිදලානං උම්මිසනනිම්මිසනසමකාලො.
තත්ථ එත, ඔත ඉති ද්වෙ එකපදසංයොගෙ පරෙ ක්වචි ලබ්භන්ති. එට්ඨි, සෙට්ඨො, ඔට්ඨො, සොත්ථි.
එකපදසංයොගෙති කිං? පදන්තරසංයොගෙ පරෙ රස්සා මා හොන්තූති. මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ, [ජා. 2.22.5] පුත්තො ත්යාහං මහාරාජ [ජා. 1.1.7].
ක්වචීති කිං? එකපදසංයොගෙපි වග්ගන්තෙසු වා ය, ර, ල, වෙසු වා පරෙසු රස්සා මා හොන්තූති. එන්ති, සෙන්ති, එය්ය, භාසෙය්ය, මෙණ්ඩො, සොණ්ඩො.
5. පරො දීඝො [ක. 5; රූ. 5; නී. 5].
ද්වීසු ද්වීසු සවණ්ණෙසු යො යො පරො හොති, සො සො දීඝො නාම හොති. දීඝෙන කාලෙන වත්තබ්බාති දීඝා, දීඝකාලො නාම රස්සෙහි දිගුණකාලො.
6. කාදයො බ්යඤ්ජනා [ක. 6; රූ. 8; නී. 6].
තෙසු වණ්ණෙසු කාදයො බින්දන්තා වණ්ණා බ්යඤ්ජනා නාම හොන්ති. අත්ථං බ්යඤ්ජයන්තීති බ්යඤ්ජනා. තෙ පන සුද්ධා අද්ධමත්තිකා, රස්සයුත්තා දියද්ධමත්තිකා, දීඝයුත්තා තියද්ධමත්තිකා.
7. පඤ්චපඤ්චකා වග්ගා [ක. 7; රූ 9; නී. 7].
තෙසු බ්යඤ්ජනෙසු කාදි-මන්තා පඤ්චබ්යඤ්ජනපඤ්චකා වග්ගා නාම හොන්ති.
කාදි පඤ්චකො කවග්ගො, චාදි ච වග්ගො, ටාදි ටවග්ගො, තාදි තවග්ගො, පාදි පවග්ගො. සෙසා අවග්ගාති සිද්ධං. වණ්ණුද්දෙසෙ එකට්ඨානිකානං බ්යඤ්ජනානං වග්ගෙ සමූහෙ නියුත්තාති වග්ගා.
8. බින්දු නිග්ගහීතං [ක. 8; රූ. 10; නී. 8].
අන්තෙ බින්දුමත්තො වණ්ණො නිග්ගහීතං නාම. නිග්ගය්හ ගය්හති උච්චාරියතීති නිග්ගහීතං.
ගරුසඤ්ඤාරාසි නිට්ඨිතො.
බ්යඤ්ජනවුත්තිරාසි
ඨානං, කරණං, පයතනං [රූ. 2 (පිට්ඨෙ); නී 6 (පිට්ඨෙ); 23 (සුත්තඞ්කෙ)].
ඡ ඨානානි – කණ්ඨට්ඨානං, තාලුට්ඨානං, මුද්ධට්ඨානං, දන්තට්ඨානං, ඔට්ඨට්ඨානං, නාසිකට්ඨානං. තෙසු බ්යත්තං වදන්තෙන යත්ථ ‘‘අක්ඛ’’න්ති වුච්චති, තං කණ්ඨට්ඨානං. යත්ථ ‘‘ඉච්ඡ’’න්ති, තං තාලුට්ඨානං. යත්ථ ‘‘රට්ඨ’’න්ති, තං මුද්ධට්ඨානං. යත්ථ ‘‘සත්ථ’’න්ති, තං දන්තට්ඨානං. යත්ථ ‘‘පුප්ඵ’’න්ති වුච්චති, තං ඔට්ඨට්ඨානං. නාසපදෙසො නාසිකට්ඨානං.
කත්ථචි පන උරට්ඨානං, සිරට්ඨානං, ජිව්හාමූලට්ඨානන්තිපි ආගතං. තත්ථ සිරට්ඨානං නාම මුද්ධට්ඨානමෙව. ජිව්හාමූලට්ඨානං පන සබ්බවණ්ණානං සාධාරණන්ති වදන්ති.
කරණං චතුබ්බිධං – ජිව්හාමූලං, ජිව්හොපග්ගං, ජිව්හග්ගං, සකට්ඨානන්ති.
පයතනං චතුබ්බිධං – සංවුටං, විවටං, ඵුට්ඨං, ඊසංඵුට්ඨන්ති. තත්ථ කරණානං සකසකට්ඨානෙහි සද්ධිං සංවරණාදිකො විසෙසාකාරො සංවුටාදි නාම.
තත්ථ කණ්ඨපදෙසානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා අවණ්ණ, කවග්ග, හකාරා කණ්ඨජා නාම. තාලුම්හි ජිව්හාමජ්ඣසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා ඉවණ්ණ, චවග්ග, යකාරා තාලුජා නාම. මුඛබ්භන්තරමුද්ධම්හි ජිව්හොපග්ගසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා ටවග්ග, ර, ළකාරා මුද්ධජා නාම. උපරි දන්තපන්තියං ජිව්හග්ගසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා තවග්ග, ල, සකාරා දන්තජා නාම. ඔට්ඨද්වයසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා උවණ්ණ, පවග්ගා ඔට්ඨජා නාම. නිග්ගහීතං නාසිකජං නාම. පඤ්චවග්ගන්තා පන නාසිකට්ඨානෙපි සකට්ඨානෙපි ජායන්ති. එකාරො කණ්ඨතාලුජො. ඔකාරො කණ්ඨොට්ඨජො. වකාරො දන්තොට්ඨජො. අපිච ඉවණ්ණුවණ්ණා කණ්ඨෙපි ජායන්තියෙව. යදා හකාරො වග්ගන්තෙහි වා ය, ර, ල, වෙහි වා යුත්තො හොති, තදා උරජොති වදන්ති. පඤ්හො, තුණ්හි, න්හාතො, විම්හිතො, ගය්හතෙ, වුල්හතෙ, අව්හානං.
කණ්ඨං සංවරිත්වා උච්චාරිතො අකාරො සංවුටො නාම. සකසකට්ඨාන, කරණානි විවරිත්වා උච්චාරිතා සෙසසරා ච ස, හකාරා ච විවටා නාම. තානියෙව ගාළ්හං ඵුසාපෙත්වා උච්චාරිතා පඤ්චවග්ගා ඵුට්ඨා නාම. ථොකං ඵුසාපෙත්වා උච්චාරිතා ය, ර, ල, වා ඊසංඵුට්ඨා නාම. තත්ථ ඔට්ඨජෙසු තාව පවග්ගං වදන්තානං ඔට්ඨද්වයස්ස ගාළ්හං ඵුසනං ඉච්ඡිතබ්බං. කස්මා? ඵුට්ඨපයතනිකත්තා පවග්ගස්ස. උවණ්ණං වදන්තානං පන ඔට්ඨද්වයස්ස විවරණං ඉච්ඡිතබ්බං. කස්මා? විවටපයතනිකත්තා උවණ්ණස්ස. එස නයො සෙසෙසු සබ්බෙසූති.
චූළනිරුත්තියං පන සබ්බෙ රස්සසරා සංවුටා නාම, සබ්බෙදීඝසරා විවටා නාමාති වුත්තං. තථා සද්දසාරත්ථජාලිනියං, කත්ථචි සක්කටගන්ථෙ ච. ඉදං යුත්තතරං. අඤ්ඤට්ඨානිකබ්යඤ්ජනෙහි යුත්තා සරා අත්තනො ඨාන, කරණානි ජහන්තාපි පයතනං න ජහන්ති. තස්මා නානාවණ්ණානං සංසග්ගෙ පයතනානං සංසග්ගභෙදොපි වෙදිතබ්බොති. තත්ථ ‘‘සුණාතු මෙ’’ති වදන්තො යදි ණා-කාරං ජිව්හග්ගෙන දන්තට්ඨානෙ කත්වා වදෙය්ය, දන්තජො නා-කාරො එව භවෙය්ය. තු-කාරඤ්ච ජිව්හොපග්ගෙන මුද්ධට්ඨානෙ කත්වා වදෙය්ය, මුද්ධජො ටු-කාරො එව භවෙය්ය. එවඤ්ච සති අක්ඛරවිපත්ති නාම සියා. එස නයො සෙසෙසු මුද්ධජදන්තජෙසු. තස්මා කම්මවාචං සාවෙන්තෙහි නාම ඨාන, කරණ, පයතනෙසු සුට්ඨු කුසලෙහි භවිතබ්බන්ති.
සිථිලඤ්ච, ධනිතඤ්ච, දීඝං, රස්සං, ගරුං, ලහුං;
නිග්ගහීතං, විමුත්තඤ්ච, සම්බන්ධඤ්ච, වවත්ථිතං [නී. 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16-19, 20, 21 සුත්තෙසු පස්සිතබ්බං].
මුදුනා වචීපයොගෙන වත්තබ්බා වග්ගපඨම, තතිය, පඤ්චමා සිථිලා නාම. ථද්ධෙන වචීපයොගෙන වත්තබ්බා වග්ගදුතිය, චතුත්ථා ධනිතා නාම. දීඝ, රස්සා පුබ්බෙ වුත්තා. දීඝා චෙව සංයොගපුබ්බා ච නිග්ගහීතන්තා ච ගරුකා නාම. සෙසා ලහුකා නාම. යථා සද්දසහිතො වාතො මුඛඡිද්දෙන බහි අනික්ඛම්ම නාසසොතාභිමුඛො හොති, තථා මුඛං අවිවටං කත්වා වත්තබ්බං බ්යඤ්ජනං නිග්ගහීතං නාම. තෙන යුත්තානි සබ්බබ්යඤ්ජනානි නිග්ගහීතන්තානි නාම. සෙසා විමුත්තා නාම. පදසන්ධිවසෙන වත්තබ්බං සම්බන්ධං නාම. පදච්ඡෙදං කත්වා වත්තබ්බං වවත්ථිතං නාම.
බ්යඤ්ජනවුත්තිරාසි නිට්ඨිතො.
ලහුසඤ්ඤාරාසි
ඣො, ලො, පො, ඝො, ගො.
9. යුවණ්ණා [ඉයුවණ්ණා (බහූසු)] ඣලා නාමස්සන්තෙ [ක. 58; රූ. 29; නී. 205].
අනිත්ථිලිඞ්ගස්ස නාමස්ස අන්තෙ ඉවණ්ණුවණ්ණා කමෙන ඣලසඤ්ඤා හොන්ති.
10. පිත්ථියං [ක. 59; රූ. 182; නී. 206].
ඉත්ථිලිඞ්ගෙ නාමස්සන්තෙ ඉවණ්ණුවණ්ණා පසඤ්ඤා හොන්ති.
11. ඝා [ක. 60; රූ. 177; නී. 207].
ඝො
, ආ ඉති ද්විපදං. ඉත්ථිලිඞ්ගෙ ආකාරො ඝසඤ්ඤො හොති.
12. ගො ස්යාලපනෙ [ක. 57; රූ. 71; නී. 214].
ආලපනෙ සි ගසඤ්ඤො හොති.
ලහුසඤ්ඤාරාසි නිට්ඨිතො.
සඞ්කෙතරාසි
13. විධි විසෙසනං යං තස්ස [චං. 1.1.6; පා. 1.1.72; විධිබ්බිසෙසනන්තස්ස (බහූසු)].
සුත්තෙ යං විසෙසනං දිස්සති, තස්ස විධි ඤාතබ්බො.
‘අතො යොනං ටාටෙ’. නරා, නරෙ. යොනන්ති විසෙසනං. ටාටෙති විධි.
14. සත්තමියං පුබ්බස්ස [රූ. 8 (පිට්ඨෙ); චං. 1.1.7; පා. 1.1.66].
සත්තමීනිද්දෙසෙ පුබ්බවණ්ණස්සෙව විධි ඤාතබ්බො.
‘සරො ලොපො සරෙ’. ලොකග්ගො [අප. ථෙර 1.12.57].
15. පඤ්චමියං පරස්ස [චං. 1.1.8; පා. 1.1.67].
පඤ්චමීනිද්දෙසෙ පරස්සෙව විධි ඤාතබ්බො.
‘අතො යොනං ටාටෙ’. නරා, නරෙ.
16. ආදිස්ස [චං. 1.1.9; පා. 1.1.54].
පරස්ස සිස්සමානො [දිස්සමානො (මූ)] විධි ආදිවණ්ණස්ස ඤාතබ්බො.
‘ර සඞ්ඛ්යාතො වා’. තෙරස.
17. ඡට්ඨියන්තස්ස [චං. 1.1.10; පා. 1.1.52].
ඡට්ඨීනිද්දෙසෙ තදන්තස්ස විධි ඤාතබ්බො.
‘රාජස්සි නාම්හි’. රාජිනා.
18. ඞානුබන්ධො [චං. 1.1.11; පා. 1.1.53].
ඞානුබන්ධො ආදෙසො ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස අන්තස්ස ඤාතබ්බො.
‘ගොස්සාවඞ’. ගවස්සං.
19. ටානුබන්ධොනෙකවණ්ණො සබ්බස්ස [චං. 1.1.12; පා. 1.1.55; ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්ස (බහූසු)].
යො ච ටානුබන්ධො ආදෙසො, යො ච අනෙකවණ්ණො ආදෙසො, තදුභයං ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස සබ්බස්සෙව වණ්ණසමුදායස්ස ඤාතබ්බං.
ටානුබන්ධෙ තාව –
‘ඉමස්සානිත්ථියං ටෙ’. එසු.
අනෙකවණ්ණෙ –
‘අනිමි නාම්හි’. අනෙන, ඉමිනා.
20. ඤකානුබන්ධා ආද්යන්තා [චං. 1.1.13; පා. 1.1.46].
ඤානුබන්ධො ආගමො ච කානුබන්ධො ආගමො ච කමෙන ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස ආදිම්හි ච අන්තෙ ච ඤාතබ්බො.
ඤානුබන්ධෙ –
‘බ්රූතො තිස්සිඤ’. බ්රවිති.
කානුබන්ධෙ –
‘භූස්ස වුක’. බභුව.
21. මානුබන්ධො සරානමන්තා පරො [චං. 1.1.14; පා. 1.1.47].
මානුබන්ධො ආගමො සරානං අන්තසරම්හා පරො හොති.
‘නජ්ජායො ස්වාම’. නජ්ජායො සන්දන්ති. ‘මං වා රුධාදීනං’. රුන්ධති. ‘ජර සදානමීම වා’. ජීරති, සීදති.
ඉමස්මිං බ්යාකරණෙ අනෙකසරතා නාම නදී, පුරිස ඉච්චාදීසු ලිඞ්ගපදෙසු එව අත්ථි, ගමු, පචඉච්චාදීසු ධාතුපදෙසු නත්ථි. සබ්බධාතුයො බ්යඤ්ජනන්තා එව හොන්ති, ධාත්වන්තලොපකිච්චං නත්ථි. තස්මා නජ්ජායොති එත්ථ ඊ-කාරො අන්තසරො නාම. තතො ‘නජ්ජායො ස්වාම’ ඉති සුත්තෙන ආ-කාරාගමො. රුන්ධතීති එත්ථ පන උ-කාරො අන්තසරො නාම, තතො ‘‘මං වා රුධාදීන’’න්ති සුත්තෙන බින්දාගමො. එවං ජීරති, සීදති ඉච්චාදීසු. ම්රම්මපොත්ථකෙසු පන ‘‘මානුබන්ධො පදානමන්තා පරො’’ති පාඨො, සො සීහළපොත්ථකෙහි න සමෙති.
22. විප්පටිසෙධෙ [චං. 1.1.16; පා. 1.4.2].
සමානවිසයානං ද්වින්නං විධීනං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිසෙධරහිතෙ ඨානෙ යෙභුය්යෙන පරො විධි ඔකාසං ලභති.
චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අඞ්ගුත්තරනිකායෙ] -එත්ථ චත්තාරිමෙති පුබ්බලොපෙ සම්පත්තෙ පරලොපො ඔකාසං ලභති.
23. සඞ්කෙතො නාවයවොනුබන්ධො [චං. 1.1.5].
යො වණ්ණො පයොගස්ස අවයවො න හොති, සුත්තෙසු සඞ්කෙතමත්තො හොති, සො අනුබන්ධො නාම.
‘ගොස්සාව’. ගවස්සං-එතෙන පදරූපවිධානෙ අනුබන්ධො උපයොගං න ගච්ඡතීති ඤාපෙති.
24. වණ්ණපරෙන සවණ්ණොපි.
වණ්ණසද්දො පරො එතස්මාති වණ්ණපරො, වණ්ණපරෙන රස්සසරෙන සවණ්ණොපි ගය්හති සයඤ්ච, අවණ්ණොති වුත්තෙ ආ-කාරොපි ගය්හති අ-කාරො චාති වුත්තං හොති. එවං ඉවණ්ණුවණ්ණෙසු.
25. න්තුවන්තුමන්තාවන්තුතවන්තුසම්බන්ධී [න්තු වන්තුමන්ත්වාවන්තුතවන්තු සම්බන්ධී (බහූසු)].
න්තුඉති වුත්තෙ වන්තු, මන්තු, ආවන්තු, තවන්තූනං සම්බන්ධීභූතො න්තුකාරො ගය්හති.
‘න්තන්තූනං න්තො යොම්හි පඨමෙ’. ගුණවන්තො, සතිමන්තො, යාවන්තො, භුත්තවන්තො.
සඞ්කෙතරාසි නිට්ඨිතො.
සන්ධිවිධාන
අථ සන්ධිවිධානං දීපියතෙ.
ලොපො, දීඝො, රස්සො, වුද්ධි, ආදෙසො, ආගමො, ද්විභාවො, විපල්ලාසො.
ලොපරාසි
26. සරො ලොපො සරෙ [ක. 12; රූ. 13; නී. 30].
ලුප්පතීති ලොපො. සරෙ පරෙ සරූපො වා අසරූපො වා පුබ්බො සරො ලොපො හොති.
සරූපෙ තාව –
අවණ්ණෙ-ලොකග්ගො [අප. ථෙර 1.12.57], භවාසවො, [ධ. ස. 1102] අවිජ්ජාසවො [ධ. ස. 1102], අවිජ්ජානුසයො [විභ. 949].
ඉවණ්ණෙ-මුනින්දො, මුනීරිතො, වරවාදීරිතො, ඉත්ථින්ද්රියං [විභ. 219].
උවණ්ණෙ-බහූපකාරො [ජා. 1.22.588], බහුකා ඌමි බහූමි, සරභුයා ඌමි සරභූමි, සරභුයා උදකං සරභූදකං.
අසරූපෙ –
සොතින්ද්රියං [විභ. 219], කාමුපාදානං, භවෙසනා [දී. නි. 3.305], භවොඝො [ධ. ස. 1156], සො තුණ්හස්ස [පාරා. 381], දිට්ඨානුසයො [විභ. 949], දිට්ඨුපාදානං, දිට්ඨෙකට්ඨං, දිට්ඨොඝො [ධ. ස. 1156], මුදින්ද්රියං [මහාව. 9], පුත්තා මත්ථි [ධ. ප. 62], උරස්ස දුක්ඛො [පාචි. 402], අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති [ධ. ප. 304] ඉච්චාදි.
ඉති පුබ්බලොපරාසි.
27. පරො ක්වචි [ක. 13; රූ. 15; නී. 31].
පුබ්බසරම්හා සරූපො වා අසරූපො වා පරො සරො ක්වචි ලොපො හොති.
සරූපෙ තාව –
තං කදාස්සු භවිස්සති [ජා. 2.22.144 ආදයො; තං කුදස්සු], කුදාස්සු නාම දුම්මෙධො, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සති [ධ. ප. 376], යදාස්ස සීලං පඤ්ඤඤ්ච [ජා. 2.22.1474], තදාස්සු කණ්හං යුඤ්ජන්ති [ජා. 1.1.29] -කණ්හන්ති මහාකණ්හගොණං, තණ්හාස්ස විප්පහීනා, මාස්සු කුජ්ඣ රථෙසභ, සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්ය [පාරා. 167, 171], ආගතාත්ථ තුම්හෙ, සොතුකාමාත්ථ තුම්හෙ, මාය්යො එවරූපමකාසි, පපං අවින්දුං [ජා. 1.1.2] -පවඩ්ඪං ආපං ලභිංසූත්යත්ථො, නාලං කබළං පදාතවෙ [ජා. 1.1.27] -ප+ආදාතවෙති ඡෙදො, ගණ්හිතුන්තත්ථො, රුප්පතීති රූපං, බුජ්ඣතීති බුද්ධො-දීඝො, අග්ගීව තප්පති, ඉත්ථීව ගච්ඡති, නදීව සන්දති, මාතුපට්ඨානං, පිතුපට්ඨානං, යෙතෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා [චූළව. 399] ඉච්චාදි.
අසරූපෙ –
ඉතිස්ස [පාචි. 465], ඉතිපි [පාරා. 1], අස්සමණීසි [පාරා. 135], අකතඤ්ඤූසි [ධ. ප. 383], වන්දෙහං, සොහං, යස්සදානි [මහාව. 242], ඡායාව අනපායිනී [ධ. ප. 2], මාදිසෙසු කථාව කා, කින්නුමාව සමණියො මධුවා මඤ්ඤති බාලො [ධ. ප. 69], චක්ඛුන්ද්රියං [විභ. 219], ද්වෙමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අ. නි. 2.3], තයොමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අ. නි. 3.17] ඉච්චාදි.
ක්වචීති කිං? කතමා චානන්ද අනිච්චසඤ්ඤා [අ. නි. 10.60].
ඉති පරලොපරාසි.
28. න ද්වෙ වා.
ද්වෙ පුබ්බපරසරා ක්වචි ලොපා න හොන්ති වා.
අප්පමාදො අමතං පදං [ධ. ප. 21], කො ඉමං පථවිංවිචෙස්සති [ධ. ප. 44].
ක්වචිත්වෙව? සොතින්ද්රියං [විභ. 219], චක්ඛුන්ද්රියං [විභ. 219],
වාති කිං? කොමං වසලිං පරාමසිස්සති.
ඉතො පට්ඨාය යාවසන්ධිකණ්ඩාවසානා යුත්තට්ඨානෙසු සබ්බත්ථ ක්වචිසද්දො, වාසද්දො ච වත්තන්තෙ. තත්ථ ක්වචිසද්දො නානාපයොගං දස්සෙති. වාසද්දො එකපයොගස්ස නානාරූපං දස්සෙති. ලොපනිසෙධො.
29. පරසරස්ස.
නිග්ගහීතම්හා පරසරස්ස ක්වචි ලොපො හොති වා.
ත්වංසි [පෙ. ව. 47; ජා. 2.22.764], චන්දංව විමලං සුද්ධං [ධ. ප. 413; සු. නි. 642], චක්කංව වහතො පදං [ධ. ප. 1], හලංදානි පකාසිතුං [මහාව. 8], කින්ති වදෙය්යං, චීවරන්ති, පත්තන්ති, භික්ඛුන්ති.
ඉති සරලොපරාසි.
30. සංයොගාදි ලොපො.
සංයොගස්ස ආදිභූතො බ්යඤ්ජනො ක්වචි ලොපො හොති වා.
පුප්ඵංසා උප්පජ්ජති [පාරා. 36] – ඉධ පුබ්බසුත්තෙන සරලොපො, එවංස තෙ ආසවා පහීනා හොන්ති [ම. නි. 1.24], සචෙ භුත්තො භවෙය්යාහං, සාජීවො ගරහිතො මම [මි. ප. 6.1.5] - අස්ස+ආජීවොති ඡෙදො, භවෙය්යාති අත්ථො.
තීසු බ්යඤ්ජනෙසු සරූපානං ද්වින්නං ආදිබ්යඤ්ජනස්ස ලොපො – අග්යාගාරං [පාචි. 326], අග්යාහිතො, වුත්යස්ස, විත්යානුභූයතෙ, එකසතං ඛත්යා [ජා. 2.22.594], රත්යො, රත්යා, රත්යං, සක්වාහං මාරිස දෙවානමින්දො [සං. නි. 1.268], ඉච්චාදි.
සරූපානන්ති කිං? තිත්ථ්යා පුථුසො වදන්ති [සු. නි. 897], චතුත්ථ්යන්තං, ඡට්ඨුන්තං, චක්ඛ්වාබාධං, වත්ථ්වෙත්ථ.
ඉති බ්යඤ්ජනලොපරාසි.
31. ලොපො.
නිග්ගහීතස්ස ක්වචි ලොපො හොති වා.
සරෙ පරෙ තාව –
එවාහං චින්තයිත්වාන [බු. වං. 2.27], පුප්ඵදානං අදාසහං-අදාසිං+අහන්ති ඡෙදො, බින්දුලොපො, පුන පුබ්බසරලොපො, තුය්හත්ථාය මහාමුනි, තුය්හෙවෙතං දුක්කටං [දී. නි. 2.178], තාසාහං සන්තිකෙ [පාචි. 709], තෙසාහං එවං වදාමි, පඤ්චන්නෙතං ධම්මානං අධිවචනං, ඡන්නෙතං ධම්මානං අධිවචනං, සමණ ත්වෙව පුච්ඡාමි [ජා. 2.22.253 සමණ තෙව], බ්රාහ්මණ ත්වෙව පුච්ඡාමි [ජා. 2.22.258 බ්රාහ්මණ තෙව] -ත්වං+එවාති ඡෙදො, විදූනග්ගමිති.
බ්යඤ්ජනෙ පරෙ –
තං තුය්හමූලෙ පටිදෙසෙමි.
ගාථායං –
අරියසච්චානදස්සනං [ඛු. පා. 5.11], එතං බුද්ධාන සාසනං [ධ. ප. 183], ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච [ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා].
මාගමෙ පරෙ –
ගරුළො උරගාමිව [ජා. 1.4.124 සුපණ්ණො], ධම්මො අරහතාමිව [දී. නි. 2.348], ආලොකො පස්සතාමිව [සු. නි. 769], බකො කක්කටකාමිව [ජා. 1.1.38], නභං තාරකිතාමිව [ජා. 2.22.1989 තාරාචිතාමිව], පදුමං හත්ථගතාමිව [ජා. 2.22.2336] -එතෙසු මාගමෙ බින්දුලොපො, බ්යඤ්ජනෙ පුබ්බසරදීඝො ච.
තථා සංඋපසග්ගස්ස බින්දුලොපෙ අන්තසරදීඝො –
සාරාගො, සාරත්තො, අවිසාහාරො, සාරම්භො, සාරද්ධො, සාකෙතං නගරං, සාධාරණං, සං අස්ස අත්ථීති සාමී.
සමාසෙ තුමන්තම්හි නිච්චං –
කත්තුකාමො, ගන්තුකාමො ඉච්චාදි.
ඉති බින්දුලොපරාසි.
32. ස්යාදිලොපො පුබ්බස්සෙකස්ස.
විච්ඡායං එකස්ස විභත්යන්තස්ස පදස්ස ද්විත්තෙ කතෙ පුබ්බපදස්ස ස්යාදිලොපො හොති.
එකෙකං, එකෙකානි, එකෙකෙන, එකෙකස්ස ඉච්චාදි.
මාගමෙ –
එකමෙකං, එකමෙකානි ඉච්චාදි.
ඉති ස්යාදිලොපරාසි.
අප්පවිධානමුච්චතෙ.
33. තදමිනාදීනි [චං. 5.2.1.27; පා. 6.3.109; මු. 2.34; කා. 2.27].
මහාවුත්තිසුත්තමිදං, තදමිනාදීනි පදරූපානි ඉමිනා නිපාතනෙන සිජ්ඣන්තීති අත්ථො.
සරලොපො බ්යඤ්ජනෙ –
ලාබු=අලාබු, පිධානං=අපිධානං, ද්වාරං පිදහිත්වා=අපිදහිත්වා, ගිනි=අග්ගිනි, රත්නං=රතනං, න්හානං=නහානං, අස්නාති=අසනාති, හන්ති=හනති, හන්ති කුද්ධො පුථුජ්ජනො [අ. නි. 7.64], ඵලං වෙ කදලිං හන්ති [අ. නි. 4.68], සක්කාරො කාපුරිසං හන්ති. කත්ථචි බහුවචනම්පි දිස්සති. වික්කොසමානා තිබ්බාහි, හන්ති නෙසං වරං වරං [ජා. 2.22.2370].
ඉවණ්ණලොපෙ –
ආරාමරුක්ඛචෙත්යානි=චෙතියානි [ධ. ප. 188], අථත්ථෙකසතං ඛත්යා [ජා. 2.22.594] =ඛත්තියා, තිථ්යා පුථුසො වදන්ති [සු. නි. 897]. තිථ්යා පුථුසො නිවිට්ඨා [සු. නි. 898] =තිත්ථියා. විද්ධස්තො=විද්ධංසිතො, උත්රස්තො=උත්රාසිතො, ස්නෙහො=සිනෙහො, ක්ලෙසවත්ථූනි=කිලෙසවත්ථූනි, ක්රියා=කිරියා, ප්ලවන්ති=පිලවන්ති.
උවණ්ණලොපෙ –
පද්ධානි=පදුමානි, උස්මා=උසුමා ඉච්චාදි.
සංයොගාදිබ්යඤ්ජනලොපො ච –
පුත්තානඤ්හි වධො දුඛො, මාතිඝො ලභතෙ දුඛං, අප්පස්සාදා කාමා දුඛා, නත්ථි කාමපරං දුඛං [ජා. 2.19.118], සෙඛො=සෙක්ඛො, අපෙඛා=අපෙක්ඛා, උපසම්පදාපෙඛො=උපසම්පදාපෙක්ඛො [මහාව. 70] ඉච්චාදි.
සරෙන සහ බ්යඤ්ජනලොපො –
පටිසඞ්ඛා යොනිසො [අ. නි. 6.58], අක්ඛාති=අක්ඛායති, ගන්ධං ඝාති=ඝායති, අභිඤ්ඤා=අභිඤ්ඤාය, පරිඤ්ඤා=පරිඤ්ඤාය, අධිට්ඨා=අධිට්ඨාය, පතිට්ඨා=පතිට්ඨාය, ආවීකතා හිස්ස ඵාසු [මහාව. 134], අස්සවනතා ධම්මස්ස පරිහායන්ති [මහාව. 8], විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජති [පට්ඨා. 3.1.98], දසාහපරමතා ධාරෙතබ්බං [පාරා. 462], නායං බ්රාහ්මණභොජනත්ථා, තිලොදනො හෙහිති [ජා. 1.8.1], විසසෙනොව ගාරය්හො, යස්සත්ථා රුක්ඛරොපකා [ජා. 1.3.54] =විසසෙනොවාති එවංනාමකො රාජා එව, යස්සත්ථා දූරමායන්ති [ජා. 1.3.28] – යස්සාති උදරස්ස, පිතු අත්ථා චන්දවතී [ජා. 1.9.66], උපාදාරූපං, අනුපාදා විමුත්තො, සද්ධාපබ්බජිතො, උපනිධාපඤ්ඤත්ති. සංවිධාවහාරො, යාති=යායති, වාති=වායති, නිබ්බාති=නිබ්බායති, නිබ්බන්ති=නිබ්බායන්ති, පහාති=පහායති, සප්පතිස්සො=සප්පතිස්සයො, සුහදො=සුහදයො=සබ්බත්ථ යලොපො,
මුඛරො=මුඛඛරො, වාචාකරණො=වාක්කරණො, වාචාපථො=බ්යප්පථො=වාස්ස බ්යත්තං, රස්සත්තඤ්ච, එවං බ්යාඛො=එවං විය ඛො=විස්ස බ්යත්තං, දීඝො ච යලොපො ච.
ලොලුපො, මොමුහො, කුක්කුචො, සුසුඛො, රොරුවොඉච්චාදීසු පන අතිසයත්ථදීපනත්ථං පදද්විත්තං කත්වා පුබ්බපදෙසු අක්ඛරලොපො.
පදලොපො ආදිමජ්ඣන්තෙසු –
දත්තො=දෙවදත්තො, අස්සෙහි යුත්තො රථො=අස්සරථො, රූපභවො=රූපං, අරූපභවො=අරූපං ඉච්චාදි.
ලොපරාසි නිට්ඨිතො.
දීඝ, රස්සරාසි
අථ දීඝ, රස්සා දීපියන්තෙ.
34. සෙසා දීඝා.
පක්ඛිත්තමිදං සුත්තං. ලුත්තෙහි වා ආදෙසකතෙහි වා වණ්ණෙහි සෙසා රස්සසරා ක්වචි දීඝා හොන්ති වා.
පුබ්බලුත්තෙ තාව –
තත්රායමාදි භවතිං [ධ. ප. 375], තත්රාභිරතිමිච්ඡෙය්ය [ධ. ප. 88; සං. නි. 5.198], බුද්ධානුස්සති, සද්ධීධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං [සු. නි. 183], අනාගාරෙහි චූභයං [ධ. ප. 404; සු. නි. 633], ධම්මූපසංහිතා [දී. නි. 2.349], තථූපමං ධම්මවරං අදෙසයි [ඛු. පා. 6.13], තෙසං වූපසමො සුඛො [දී. නි. 2.221] ඉච්චාදි.
පරලුත්තෙ –
අජිතාති භගවා අවොච [සු. නි. 1039, 1041], සුමෙධො සාජාතො චාති, රුප්පතීති රූපං [සං. නි. 3.79], බුජ්ඣතීති බුද්ධො, සාධූතිපතිස්සුණිත්වා [ධ. ප. අට්ඨ. 1.4 කාළයක්ඛිනීවත්ථු], කිංසූධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං [සු. නි. 184] ඉච්චාදි.
බින්දුලුත්තෙ –
තාසාහං [පාචි. 709], තෙසාහං [ජා. 2.22.313].
ආදෙසෙසු –
ම්යායංධම්මො [මහාව. 7], ස්වාහං [පෙ. ව. 485], විත්යානුභූයතෙ ඉච්චාදි.
යදිපි ඉමානි රූපානි බ්යඤ්ජනෙ උපරිසුත්තෙන සිජ්ඣන්ති, ලුත්තාදෙසෙසු පන නිච්චමිව දීඝසිද්ධිඤාපනත්ථං ඉදං සුත්තං පක්ඛිත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
35. බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා [ක. 25, 26; නී. 35, 36, 64, 71, 165, 179].
බ්යඤ්ජනෙ පරෙ රස්සදීඝානං ක්වචි දීඝ, රස්සා හොන්ති වා. තත්ථ දීඝවිධි නාම ගාථාවසෙන වා ආගමවසෙන වා වචනසුඛවසෙන වා බුද්ධිසුඛවසෙන වා හොති.
තත්ථ ගාථාවසෙන තාව –
මධුවාමඤ්ඤති බාලො [ධ. ප. 69], ඛන්තී ච සොවචස්සතා [ඛු. පා. 5.10], එවං ගාමෙ මුනී චරෙ [ධ. ප. 49], සක්කො උජූ ච සුහුජූ ච [ඛු. පා. 9.1] ඉච්චාදි.
ආගමෙ –
උරගාමිව [ජා. 1.7.30], අරහතාමිව [දී. නි. 2.348], පස්සතාමිව [සු. නි. 769] ඉච්චාදි. ගාථාවසෙනාතිපි යුජ්ජති.
වචනසුඛඤ්ච බුද්ධිසුඛඤ්ච පුරිමෙ සෙසදීඝෙපි ලබ්භති.
තත්ථ වචනසුඛෙ –
ඡාරත්තං මානත්තං [චූළව. 97], පකට්ඨං වචනං පාවචනං, පාසාදො, පාකාරො, පාවස්සි මෙඝො, නගරං පාවිසි, පාවෙක්ඛි, පාරිසුද්ධි, පාටිපදො, චතුරාසීතිසහස්සානි [ධ. ස. අට්ඨ. 584] ඉච්චාදි.
බුද්ධිසුඛං නාම පදච්ඡෙදඤාණසුඛං. තත්ථ –
සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං [පාරා. 1], සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා, චක්ඛුමාස්ස යථා අන්ධො ඉච්චාදි.
බින්දුලුත්තෙ පන සාරාගො, සාරත්තො ඉච්චාදීනි පුබ්බෙ උද්ධටානියෙව.
ඉති දීඝරාසි.
රස්සසන්ධිම්හි ගාථාවසෙන තාව –
යිට්ඨංවහුතංව ලොකෙ [ධ. ප. 108], භොවාදි නාම සො හොති [ධ. ප. 396; සු. නි. 625], යථාභාවි ගුණෙන සො ඉච්චාදි.
ආගමෙ ය, ර, දාගමෙසු පුබ්බරස්සො –
යථයිදං [අ. නි. 1.1-4], තථයිදං, යථරිව අම්හාකං භගවා, තථරිව භික්ඛුසඞ්ඝො, සම්මදෙව සමාචරෙ [සං. නි. 1.112], සම්මදක්ඛාතො මයා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො [සං. නි. 5.194] ඉච්චාදි.
සංයොගරස්සො නාම බහුලං ලබ්භති –
අක්කමො, පරක්කමො, අක්ඛාතො, අඤ්ඤා, අඤ්ඤින්ද්රියං, අඤ්ඤාතං භගවා, අඤ්ඤාතං සුගත, අත්ථරණං, අප්ඵොටෙති, අල්ලියති, අච්ඡින්දති, අස්සාදො, ආභස්සරො, පභස්සරො, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, ඣානස්ස ලාභිම්හි වසිම්හි [පාරා. 203-204].
තා, තොපච්චයෙසුපි රස්සො –
කතඤ්ඤුතා, අත්ථඤ්ඤුතා, ධම්මඤ්ඤුතා, කඤ්ඤතො, නදිතො, වධුතො.
සමාසෙ –
ඉත්ථිපුමං, ඉත්ථිලිඞ්ගං, ඉත්ථිභාවො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො ඉච්චාදි.
ඉති රස්සරාසි.
දීඝ, රස්සරාසි නිට්ඨිතො.
වුද්ධිරාසි
අථ වුද්ධිසන්ධි දීපියතෙ.
36. යුවණ්ණානමෙඔ ලුත්තා [ක. 14; රූ. 16; නී. 34].
ලුත්තා පුබ්බසරම්හා වා පරසරම්හා වා සෙසානං ඉවණ්ණුවණ්ණානං කමෙන එ, ඔආදෙසා හොන්ති වා.
පරඉවණ්ණෙ –
බන්ධුස්සෙව සමාගමො, අතෙව මෙ අච්ඡරියං [ජා. 2.22.1988], වාතෙරිතං, ජිනෙරිතං.
පරඋවණ්ණෙ –
ගඞ්ගොදකං, පත්තං වොදකං කත්වා [චූළව. 376], සඞ්ඛ්යං [සු. නි. 754] නොපෙති වෙදගූ [මහානි. 6], උදකොමිව ජාතං.
ක්රියාපදෙසු –
වෙති, අපෙති, උපෙති, අපෙක්ඛා, උපෙක්ඛා ඉච්චාදි.
පුබ්බඉවණ්ණෙ –
රථෙසභො, ජනෙසභො, මුනෙලයො ඉච්චාදි- තත්ථ රථීනං ආසභො ජෙට්ඨකොති රථෙසභො, රථීනන්ති රථවන්තානං රථරුළ්හානං යොධානන්ති අත්ථො. ජනීනං ආසභො ජනෙසභො, ජනීනන්ති ජනවන්තානං ඉස්සරානං. මුනීනං ආලයො විහාරො මුනෙලයො.
පුබ්බඋවණ්ණෙ –
සුන්දරා ඉත්ථී සොත්ථි, සුන්දරො අත්ථො යස්සාති සොත්ථි, රස්සත්තං, මඞ්ගලං.
වුද්ධිරාසි නිට්ඨිතො.
ආදෙසසන්ධි
අථාදෙසසන්ධි දීපියතෙ.
37. යවා සරෙ [ක. 18, 19, 21, 45; නී. 44, 46, 47, 51, 58].
සරෙ පරෙ ඉවණ්ණුවණ්ණානං ය, වාදෙසා හොන්ති වා.
ඉවණ්ණෙ –
පටිසන්ථාරවුත්යස්ස [ධ. ප. 376], සබ්බා විත්යානුභූයතෙ, ක්යාහං අපරජ්ඣාමි [පාරා. 383] – ඉධ පඨමං බින්ධුලොපො, සුතා ච පණ්ඩිතාත්යත්ථ, සුතා ච පණ්ඩිතාත්යම්හා [ජා. 2.21.149], ඤාතො සෙනාපතීත්යාහං [ජා. 2.21.94], ඉච්චෙතං කුසලං [පාරා. 411], ඉච්චස්ස වචනීයං [දීඝනිකායෙ], පච්චුත්තරිත්වා, පච්චාහරති [පාරා. 305-307], පච්චෙති, පච්චයො, අච්චෙති, අච්චයො [දී. නි. 1.251], අච්චායං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩො [ජා. 1.7.33] – අතිරෙකො අයං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩොත්යත්ථො, අපුච්චණ්ඩතා – අපුතිඅණ්ඩතාත්යත්ථො, ජච්චන්ධො, ජච්චඝානකො, ජච්චෙළකො, අබ්භුග්ගච්ඡති, අබ්භෙති, අබ්භොකාසො [දී. නි. 1.191], අජ්ඣොකාසො අජ්ඣාගමා ඉච්චාදි.
වාත්වෙව? ඉතිස්ස මුහුත්තම්පි [පාචි. 465], අතිසිගණො, අධීරිතං.
එත්ථ ච ඉච්චෙතන්තිආදීසු ඉමිනා සුත්තෙන ඉති, පති, අතිපුති, ජාති, අභි, අධිසද්දානං ඉවණ්ණස්ස යත්තං, ‘තවග්ග, වරණාන’…න්ති සුත්තෙන යම්හි තවග්ගස්ස චත්තං, ‘වග්ග, ල, සෙහි තෙ’ති සුත්තෙන යස්ස පුබ්බරූපත්තං, අභි, අධිසද්දෙසු පන ‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙස’…න්ති සුත්තෙන වග්ගචතුත්ථානං තතියත්තං.
උවණ්ණෙ –
චක්ඛ්වාබාධමාගච්ඡති, පාත්වාකාසි [ම. නි. 2.308], වත්ථ්වෙත්ථ විහිතං නිච්චං, ද්වාකාරො [මහාව. 9], මධ්වාසවො [පාචි. 328], අන්වයො, අන්වෙති, ස්වාක්ඛාතො [මහාව. 26, 62], ස්වාකාරො [මහාව. 9], බහ්වාබාධො ඉච්චාදි.
38. එඔනං [ක. 17, 18; රූ. 19, 20; නී. 43, 44].
සරෙ පරෙ එ, ඔනං ය, වාදෙසො හොති වා.
ක්යස්ස බ්යපථයො අස්සු [සු. නි. 967], ක්යස්සු ඉධ ගොචරා [සු. නි. 967] -කෙ+අස්ස පුග්ගලස්සාති අත්ථො, බ්යපථයොති වචනපථා, යථා නාමං තථා ඣස්ස-චෙ+අස්සාති ඡෙදො, ත්යාහං එවං වදෙය්යං [ම. නි. 1.30], ත්යස්ස පහීනා හොන්ති, පුත්තො ත්යාහං මහාරාජ [ජා. 1.1.7], පබ්බත්යාහං ගන්ධමාදනෙ [ජා. 2.22.397], අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො [මහාව. 7], ය්යස්ස විප්පටිසාරජා, ය්යස්ස තෙ හොන්ති අනත්ථකාමා, ය්යස්සු මඤ්ඤාමි සමණෙ-එත්ථ ච අවිසිට්ඨෙපි වචනසද්දෙ යෙ+අස්සාති පදච්ඡෙදබුද්ධිසුඛත්ථං ‘ය්යස්සා’ති පොත්ථකාරොපනං යුජ්ජතියෙව, යථා තං? ‘යදාස්ස සීලං පඤ්ඤඤ්ච’ [ජා. 2.22.1474] ඉච්චාදීසු විය, ක්වත්ථොසි ජීවිතෙන මෙ, යාවතක්වස්ස කායො, තාවතක්වස්ස බ්යාමො [දී. නි. 2.35], අථ ඛ්වස්ස, අත්ථි ඛ්වෙතං බ්රාහ්මණ, යත්වාධිකරණං [දී. නි. 1.213], ය්වාහං, ස්වාහං ඉච්චාදි.
වාත්වෙව? සො අහං විචරිස්සාමි [සු. නි. 194], සො අහං භන්තෙ.
39. යුවණ්ණානමියඞුවඞ [මොග. 5-136 (යුවණ්ණාන මිය ඞු ව ඞ සරෙ)].
සරෙ පරෙ ඉවණ්ණුවණ්ණන්තානං පදානං ඉයඞ, උවඞාදෙසා හොන්ති වා. ඞානුබන්ධො අන්තාදෙසත්ථො. එවං සබ්බත්ථ.
ඉධ එකෙකස්ස පදස්ස රූපද්වයං වුච්චතෙ.
ඉවණ්ණෙ –
තියන්තං ත්යන්තං – තත්ථ තියන්තන්ති ඉමිනා සුත්තෙන සිද්ධං, ත්යන්තන්ති ‘යවා සරෙ’ති සුත්තෙන. එවං සෙසෙසු. අග්ගියාගාරෙ අග්යාගාරෙ, චතුත්ථියත්ථෙ [මහාව. 37] චතුත්ථ්යත්ථෙ, පඤ්චමියත්ථෙ පඤ්චම්යත්ථෙ, පථවියාකාසො පථබ්යාකාසො, %